Түүх соёлын өвөөс

Богд хан уулын тахилга

Хэнтийн нурууны баруун өмнө шувтарга дахь Монгол орны ойт хээр, хуурай хээрийн бүсийн зааг дээр нийт 41.1 мянган га талбай эзлэн оршдог. Богдхан уулын хамгийн өндөр оргил нь далайн түвшнээс дээш 2268 метр өргөгдсөн Цэцээ гүн юм. Үүний дараах оргил нь 2256 метр өндөрт орших Түшээ гүн оргил билээ.

Богдхан уулын тахилгын ёсон: Богд хаант Монгол Улсын үед Богдхан уулыг албан ёсоор дархалснаас эхлэн жилд 2 удаа тахиж, тахилгын баяр ёслол нь 2 өдөр үргэлжилдэг бөгөөд эхний өдөрт нь тахилгын ёслол, дараа өдөрт нь Хан уулаа тахисны баяр наадам хийдэг байжээ.  Богдхан уулын оргил Цэцээ гүнд 2 овоо байдаг бөгөөд зүүн талын овоог шашны, баруун талын овоог төрийн овоо гэж нэрлэдэг. Тус бүрд нь идээ будаа, бүтэн үхрийн мах, хэд хэдэн хонины махаар шүүс бэлтгэн тавьдаг байсан бөгөөд тэдгээр шүүсийг тавих цар нь 10 ханатай гэрийн тоонотой тэнцэхүйц том байжээ. Аймаг хошууд, ард иргэдээс өргөл барьцанд ирсэн цагаан идээ, айраг тараг зэргийг сарын өмнөөс Чулуутын аманд цуглуулж тахилгын өдөр тэмээнд ачин Цэцээ гүн рүү аваачдаг байжээ.

Богдхан уулыг тахих өдөр өглөө эрт нар гарахаас өмнө төрийн хаад ноёд тэргүүтэн Төрхурахын амыг өгсөн мориор очиж, Их хүрээнээс цогчин унзад, гэсгүй тэргүүтэй 50 гаруй лам, өвөр талаас Манзуширын хийдийн 40 орчим лам хувраг ирж тахилгын ном уншдаг байв. Эхлээд хааны  зарлигийг уншиж, шар торгон дээр бичсэн өргөмжлөл, хуй торго зэргийг сангийн бойпорт хийж шатаана. Дараа нь хэргэм зэргийнхээ дагуу хадаг яндар барьж овоог нар зөв тойрон мөргөл үйлдэж идээнийхээ дээжийг барьж хүндэтгэл үзүүлнэ.

Богдхан уулыг дархалж хоёр оргилд нь “Гүн” цол шагнаж 50 лангийн цалин пүнлүү олгож байсан бөгөөд тахилгын үеэр уулын оройн хонгилд хадганд ороон хийдэг байжээ. Эргэн тойронд нь том бойпор болон 13 жижиг бойпор тойруулан тавьж их хэмжээний арц хүж уугиулан сан тавьдаг байсан бөгөөд арц хүжний үнэр, бүрээ бишгүүрийн дуу Богдхан уулаар таран цуурайтдаг байжээ. Тахилга тайлга дууссаны дараа тахилгын идээ, будаанаас 30 аймаг, 10 дацанд хүртээдэг байжээ. Богдхан уулын савдагийг хүчирхэг Хангарьд шувуу, буга унасан Цагаан өвгөн хэмээн дээдэлж, Их хүрээний цам харайх үеэр муу хорлол бүхнийг дарагч хэмээн Хангарьд шувууг, ариун цагаан амирлангуйг авчрагч Цагаан өвгөн хоёрыг оруулж тоглуулдаг байжээ. Хожим Богдхан уулын тахилгад зориулж оройд нь найман талтай алтан ганжиртай сүм бариулж байнгын 2 лам сууж, зул хүж өргөдөг байсан хийгээд Богд уулын Цагдаа нар долоо хоногоор ээлжлэн эргэж тойрч зулын тос, хүнс залгуулдаг албатай байжээ.

Өнөө үед Богд хан уулын тахилганд дээрхи ёс заншлаас зарим зүйл нь уламжлагдан үлдсэн байна.

Бөө мөргөл

Монгол хүний оюун санааны амьдралд эртнээс нааш уламжлан ирсэн шүтлэг бол бөө мөргөл юм. Монголын нутаг дэвсгэр дээр амьдарч байсан овог аймгууд МЭӨ III зууны үед ангит нийгэмд шилжихээс өмнө хүй нэгдлийн зохион байгуулалтанд байсан. Тийм учраас бөө мөргөл нь шинэ чулуун зэвсгийн үеэс шүтсээр ирсэн их эртний зан үйл юм. Хүмүүс өөрсдийнх нь амьдрал ахуй болон байгалийн үзэгдэл нь далдын ямар нэгэн аугаа их хүчнээс шалтгаалж байна гэж ойлгох болсон. Энэ ойлголт нь тэнгэр газрыг шүтэх Бөөгийн тахилга ёсыг үүсгэжээ. Шүтдэг шүтээн нь дээд тэнгэр, уул ус, сүнс бөгөөд бөө хүнийг бөөлөх үед байгал цаг уурын байдал өөрчлөгдөж шуурга шуурах, салхи салхилах, бороо цас орж байсан бол арилах гэх мэт үзэгдлүүд явагддаг. Үүнийг харсан хүмүүс бишрэхээсээ илүү айж эхэлдэг. Үүнийг мухар сүсэг гэж ойлгож болохгүй бөгөөд байгалийн хүчийг,  хүний дотоод сэтгэлийн хүчийг харуулж байгаа том үзэгдэл юм.

Бөө мөргөлийн дээд шүтээн нь тэнгэр бөгөөд тэнгэр нь хүний амьдралын орчин болох байгаль, газар хөрс, ус, ургамал, амьтан, байгалийн үзэгдэл, өвөг дээдсийн үйлдлийг далдаас харж хамгаалж байдаг гол бурхан гэж үздэг. Гол бурхан болсон эзэн тэнгэр нь хүн болон юмс үзэгдлийн хувь заяаг харж хамгаалах олон тооны бурхдыг бий болгон захирдаг бөгөөд тэдгээр нь 99 тэнгэрээс бүрддэг гэж үздэг. Хүмүүст сайн сайхныг авчрагч баруун зүгийн 55 тэнгэр бурхан, муу ёрыг авчрагч зүүн зүгийн 44 тэнгэр бурхад байдаг гэж тайлбарладаг. Тэрхүү сайн зүгийн 55 тэнгэрийн 50 тэнгэр нь залбирдаг, 5 нь тахидаг тэнгэр ажээ. Харин зүүн зүгийн 44 тэнгэрийн 40 нь залбирдаг тэнгэр бөгөөд 4 нь тахидаг тэнгэр ажээ. Эдгээр баруун зүүн зүгийн тэнгэрүүд хоорондоо үргэлж тэмцэлдэн байдаг учраас орчлон ертөнцийн сайн муу үйлүүд тэдгээр тэнгэрүүдийн зөрчлөөс үүдэн хувирч өөрчлөгдөн байдаг хэмээдэг. Бөөгийн үзлээр бол ертөнц бол 3 хэсгээс бүрддэг хэмээдэг бөгөөд энэ нь тэнгэрийн орон буюу диваажин, тамын орон, тэр хоёрын дундах ертөнц гэсэн гурван ертөнц юм. 

Бөө нар эртнээс нааш эрхэмлэн шүтдэг юм бүхнийхээ сүнсийг хийсвэрлэн дүрсэлж, түүнийгээ малын үс ноос, эсгий бөс даавуу, мод зэргээр Бөөгийн онгод тэнгэр-ийг дүрслэн бүтээж иржээ. Гурван янзын хэлбэр байдаг.

●   Чулуу, мод, бөс даавуу, эсгий, ноос, өвс зэргээр тусгай бие болгон хүүхэлдэй маягаар дүрслэн бүтээсэн онгодын хэлбэр.

●   Ямар нэгэн амьтан хүн дүрслэлгүйгээр олон өнгийн даавуу хадаг, булга хэрэмний арьс зэрэг эдээр хийсэн урт богино бүхий дүрслэлтэй сэтэр онгодын хэлбэр.

●   Дүрслэн бүтээх, хийсвэрлэн бүтээх хоёрын хэлбэрийг хослуулан хэрэглэсэн хэц онгодын хэлбэр.

Бөөгийн ёсны бас нэг чухал зүйл бол овоо тахилга байдаг. Эртний Монгол ёсонд овоон дээр зөвхөн эр хүн гарч тахилга үйлддэг байсан. Овоон дээр ойртон очиж бүсээ тайлж хүзүүн дээрээ тохоод малгайгаа авч дээш гараад гал болон идээний дээжийг овоонд өргөөд Тэнгэрт айлтгал өчин хүсэх зүйлээ чанга хэлээд овоог тойрч бууж ирсний дараа бүсээ бүслэн малгайгаа өмсдөг байсан байна. Бүсээ тайлж малгайгаа авдаг нь “Одоо би хүн биш Тэнгэр таны эрхшээлд орлоо” гэсэн ухагдахууныг илэрхийлж байгаа юм. Ийм учраас Монгол хүний малгай бүс их чухал зүйл бөгөөд Монголчууд малгайгаа үргэлж толгой талдаа тавьдаг. Бүсээ тоонолж зангидаад мөн толгой талдаа тавьж хонодог бөгөөд малгай бүсэн дээгүүр алхах гишгэхийг ихэд цээрлэн үздэг.

Буган чулуу 

Төв Азийн нутгаас 600 гаруй олдсоны 550 орчим нь Монголын нутгаас олдсон. Гонзгой урт чулуун дээр бугын дүрсийг тэнгэр лүү тэмүүлэн нисэх гэж буй байдлаар сийлсэн байдаг. Доод хэсгээр нь бүс бүсэлсэн байдалтай сийлж, бүснээс элдэв зэр зэвсэг зүүлгэн, дээд хэсэгт нь нар сар дүрсэлсэн байдаг. Булшны өмнө талаар босгосон байдаг учраас судлаачид “буган чулуу нь хүний төлөөлөл бөгөөд булш оршуулгыг мөнхөд харж хамгаалж байг” гэсэн утгаар босгодог байсан гэж тайлбарладаг. Буган чулуун дурсгал нь Монголын баруун хагас нутгаар голдуу тархсан байдаг.

Уушигийн өвөрийн буган чулуу: Хөвсгөл аймгийн төв Мөрөн хотоос баруун тийш 17 километр Бүрэнтогтох сумын нутагт Дэлгэр мөрний хойд эргээс 3 орчим километрт Уушиг хэмээх хадархаг уулын зүүн урд өвөрт булш хиргисүүр, хөшөө чулуу байдаг бөгөөд нэгэн доор 14 буган хөшөө буй. Уг дурсгал нь Монгол орны хамгийн тод дүрслэлтэй буган хөшөө юм. Эдгээр хөшөө нь хойноос урагш цуварч байрласан байдаг.

Хядагийн эхний буган чулуу: Хөвсгөл аймгийн Бүрэнтогтох сумын нутагт Эрхэл нуураас зүүн урагш 10 гаруй километр зайд баруун зүгээс орж ирсэн нарийвтар хоолойг Хядаг гэж нэрлэнэ. Энд таван буган хөшөө байдаг бөгөөд Монгол орны буган чулууны хамгийн өндөр буган чулуунууд юм.

Дарьгангын мөнгөн урлал 

Мөнгөн эдлэл бол Монголчуудын хамгийн түгээмэл хэрэглэдэг зүйл. Наадам болохоор том том мөнгөн тоногтой бүс зүүдэг. Энэ бол маяг биш бөгөөд эртнээс нааш эрхэмлэж ирсэн соёлын нэг хэлбэр гэж ойлгож болно.

Мөнгөн аяга бол монгол айл болгоны гал тогооны тансаг эдлэл билээ. Хотын айлын гоёмсог шилэн хоргонд хөдөөний айлын модон бор авдарт чухамхүү мөнгөн аяга л заримдаа хадганд боолттой “эрхэлж” эцэг өвгөдөөс дамжиж ирсэн нандин дурсгал, эдээр баян эрүүл тунх амьдралын нэгэн билэг тэмдэг болсоор иржээ. Модны үндсээр аягыг хийж мөнгөөр тоноглохыг мөнгөн аяга гэдэг. Аяганы амсар, дотор талыг нилэнхүйд нь мөнгөөр бүрэхээс гадна ёроолыг мөнгөлж, морь загас бар луу зэрэг элдэв амьтны дүрс хээ угалз зэргээр чимж байжээ.  Мөнгөн аягыг их гарын, дунд гарын, их гарын гэж ангилахаас гадна ур хийцээр нь ялгана. Дарьгангын, Батноровын, Тожилын гэх мэтчилэн шагшин магтацгаана. Амсар, хөвөө ёроолд тавьсан хээнүүд гүн гүнзгий утга учиртай. Төрийн долоон эрдэнэ, шашны найман тахил, тунбааш, дөрвөн хүчтэн гээд нэрлээд барахгүй олон хээ угалзаар гоёж чимдэг.

Дарьгангачууд Монголын зүүн нутгаар суурьшин амьдрах бөгөөд Манжийн хааны төмөр сүргийг хариулдаг байжээ. Мал хариулсан хөлсөнд нь цул мөнгөнүүдийг өгдөг байсан бөгөөд тэр мөнгөөр нь урлал хийж эд малаар сольж амьдардаг байсан учраас Дарьгангын мөнгөн урлал маш алдартай болжээ. 16-р зууны үеэс эхнэр хүн үсээ дэрийлгэн хавчих болсноор дэргэр үс бий болж толгойн боолт, үсний хавчаар, үсний гэр хэрэглэж түүнийгээ цалин цагаан мөнгөөр уран нарийн хийцтэйгээр урладаг байжээ. Ингэхдээ бэл бэнчингээсээ хамааран 5-20 килограмм мөнгөн эдлэлийг хэрэглэнэ. Дарьгангын эмэгтэйчүүд ч мөн адил маш их мөнгө, шүр алаглуулан толгойн гоёл хийж зүүдэг. Тэр бүхэнд Дарьгангын алдарт урлалын хийц маяг шингэсэн байдаг.

Уран дархан хүн тэргэндээ тооромсог, ачаа өргөгч, буулгагч сэтгэн хийж болно. Гэвч монголчуудын нүүдлийн соёл нь урлах бүтээх үйлд нь тодорхой хэмжээгээр нөлөөлжээ. Эрт үеэс жин, овор ихтэй зүйлийг урлахаас зайлсхийж, тэрхүү урлаж бүтээх хүсэл эрмэлзлээ гэрийн эд хогшил, малын тоног хэрэгсэлдээ шингээж үлдээжээ. Авдрын нүүрний хээнээс эхлээд дээлийн эмжээр хажаар, эмээлийн хэрэгсэл, гэрийн багана, унь, хаалга гэх мэт зүйлс нь нүүдэлчин хүний урлан бүтээх эрмэлзлэлийнх нь давчуухан талбар болж байжээ. Гоёл дотроос хамгийн хөнгөн нь болох хээ угалз нь тус тусын утга бэлгэдлийг агуулж байдаг. Баримал, байшин барилга босгож, тээрэм зохиож болох тэр эрмэлзэл нь хээ угалз бүхэнд нь шингэжээ.

Занабазарын уран бүтээл 

Монголын анхдугаар Богд гэгээн Занабазар Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч, уран барималч, зураач, гүн ухаантан, бичгийн эрдэмтэн гээд  тал бүрийн авъяасыг цогцлуулсан хүн байсан. Түүний зохиосон Соёмбыг Монголын ард түмэн одоо ч орой дээрээ залан шүтсээр байгаа. Г.Занабазар шашны том жижиг суурин бүхий сүм хийдүүдийг босгосоноос гадна дэлхийд давтагдашгүй бурхдын баримлуудыг бүтээсэн билээ.

Монгол уран барималын цутгамалын аргыг үндэслэсэн бөгөөд ямар ч залгаасгүй цутгаж хийдэг энэ арга нь одоо ч хүртэл урлаг судлаачдын анхаарлыг татсаар байна. Тэрээр Очирдарь, Майдар, Цагаан дарь эх, Язгуурын таван бурхан, Бодь суварга, Жанрайсаг бурхан гээд олон бурхдын баримлыг бүтээсэн бөгөөд Монголын бурхан бүтээх аргыг үндэслэжээ.

Түүний бүтээлүүд бол дэлхийн бүтээл хэмээн тооцогддог. Бурхадууд баруун гарынхаа алгыг дээш харуулан өвдөг дээрээ тавиад нөгөөг нь унжуулсан байдаг бөгөөд энэ нь солгой гар доор, баруун гар дээр нь байх арга билэг хоёрын нэгдэл юм. Өндөр гэгээний уран бүтээлийн өвөрмөц онцлог талууд гэвэл бурханыг хүн болгон дүрсэлсэн юм. Баримлыг цутгахдаа бүтнээр нь ямар ч залгаасгүйгээр ихэвчлэн зэсээр цутгаж, алтаар бүрж амилуулдаг нь түүний бүтээлүүд хосгүй үнэт болохыг илэрхийлдэг. Мөн хүмүүний биеийн болон сэтгэлийн гоо сайхныг харуулсан баримлууд нь амьд сэрүүн мэт дүрслэгдсэн байдаг нь гайхалтай. Цутгасан бурханы нүд, нүүр царайны хэмжээ харьцаа, хуруу нь хүртэл бага насны хүүхдийнх шиг булбарай, эвдрээгүй үегүй мэт байдаг.

Өндөр гэгээн Занабазарын бүтээл хэд хэдэн таних тэмдэгтэй байх бөгөөд нэгд цулаар цутгадаг, хоёрт эргэн тойрон бадаар чимэглэдэг, гуравт ригнаан нь бүтэн байдаг. Гандан хийдэд Өндөр гэгээний “долоон нандин” гэх өөрийн мутраар урласан шүтээнүүд бий.

Казак үндэстний соёл 

Казакийн түүх нь 130 жилээр хэмжигдэнэ. Анх 1875 оны үеэр Хятад улсын Алтайн Шинжан нутгаас 20 гаруй айл нүүж ирсэн түүхтэй. 1930–аад оноос Алтайн хязгаарын казак иргэд бөөн бөөнөөрөө Монгол руу дүрвэн ирэх болжээ. Урьд 1911 онд Богд хаант Монгол улсын бүрэлдэхүүнд Хэрэйд,  Найман овгийн 21000 хасаг иргэд амьдарч байжээ. 1938 оны 6 дугаар сарын 9-нд Бага хурал хуралдаж үндэсний цөөнхи болсон Казакийн асуудлыг шийдэж 1940 онд Баян-Өлгий аймгийг байгуулжээ.

Казакийн заншилд өөр шашинтай, өөр үндэстэнтэй гэрлэхийг цээрлэдэг. Хэрвээ Казак бүсгүй өөр үндэстэй гэрлэвэл ариун бусыг үйлдсэн хэмээн ахан дүү, овог отогтоо нэр хүндгүй болж казах хүн биш хэмээн тооцогдоно. Харин казак залуу өөр үндэстний бүсгүйтэй ханилж, шашин номондоо оруулж чадваас өөрийн үндэстэндээ оруулж байгаа буянт үйл болно.

Аксакалын сургамж бол Аллах тэнгэрийн зарлиг мэт байдаг. Аксакала гэдэг нь “цагаан сахал, буянтай буурал” гэсэн үг ажээ. Казакууд өвгөд өтгөс, настан буурлуудаа эрт цагаас өнөөг хүртэл ихэд хүндэтгэсэээр иржээ. Зарим айл хэрэг төвөгт өртөж болзошгүй зан байдал хүмүүжил, сахилга бат сулхан хүүхдээ Аксакалатай уулзуулж сургамжийн үг сонсгон зөв замд оруулдаг уламжлалтай.

Бэлэвсэрсэн эцэг эх чухам хэнийх нь гэрт байхаа өөрсдөө сонгоно. Амьдрах арга ухаан мөхөс бэл бэнчин дутмаг, өөрөөр хэлбэл хамгийн ядуу амьдрал дорой хүүхдийнхээ гэрт голдуу амьдардаг. Бусад өөдрөг яваа охид хөвгүүд нь “аав ээжийн хувь” болгож идэж уух, өмсөж зүүхээс өгсүүлээд бүх л зүйлийг үргэлж өгч насан эцэс болтол нь ивээн тэтгэнэ. Иймээс хүүхдүүд аав ээжээ гэртээ байлгах дуртай бөгөөд тэр айл юмаар тасрахгүй элбэг дэлбэг амьдардаг байна.

Казак ямар ч айлын хүмүүс /хоноц ч адилхан/ хоол идэхийн өмнө ба дараа нь гараа заавал угаадаг заншилтай. Айл бүхэн услаг буюу сувлак, тослог буюу маялак гэсэн усны ба тосны хоёр алчууртай байна. Харин ахмад хүмүүс болон зочны гарт усыг тэр гэрт байгаа хамгийн бага настай нь хийж үйлчилнэ. Казак айлд зочилбол тэд эхлээд аяганд цай хийж барина. Цайг нь уугаад баярласнаа илэрхийлэхийн тулд аяганыхаа амсарыг 5 хуруугаараа таглан тавиарай. Хэрвээ ингэхгүй бол аяганд тань хэдэн ч удаа цай хийж мэднэ. Казак айлд зочлох хэрэг гарвал нар жаргахаас өмнө очвол, тэр айл зочныг үнэн сэтгэлээсээ ирье гэж манайхыг зорьж ирсэн сайхан сэтгэлтэй зочин гэж үзээд дээд зэргээр хүндэлнэ. Хэрэв нар шингэсний дараа очвол Кангарган конак  /төөрсөн хоноц/ гээд арай өөрөөр угтдаг.

Дэлхийд шувуугаар ан хийдэг үндэстэн тун ховор бөгөөд тэдний нэг бол казакууд юм. Тэдний энэ заншил 250 жил үргэлжилж байгаа бөгөөд Казакын эрчүүд бүргэдээ аваад ан гөрөөнд явахад нь хэн нэгэн хүн хамт явъя гэвэл түүнийг заавал дагуулан явдаг. Бүргэд нь 25-30 насалдаг.

Рамадан сар буюу Кадыр шөнө: Энэ нь мусальман шашинтнуудын хувьд нэгэн том үйл явдал бөгөөд “Кадыр шөнө” болоход Аллах тэнгэр хүн төрөлхтөнд хайр хишгээ харамгүй хайрладаг хэмээн итгэдэг тул “кадыр шөнө” нүдээ огтхон ч аньдаггүй ажээ. Шөнийн турш гэр бүл, найз нөхөдтэйгөө бурхандаа залбирч бие сэтгэлээ ариусгах нь мянган сар үйлдсэн залбиралаас илүү гэж үздэг ажээ. Тэд шашны сүм, сургууль дээр цугларч үүр цайж нар мандахыг хүлээн Кадыр шөнийг нойргүй угтаж Аллахын хишгийг хүртэхийг хичээцгээдэг.

Коммунист дурсгалууд 

Коммунист дэглэм бол нэг ёсны шашин юм. Дэлхийгээс нэг хэсэг тусгаарлаж шашин суртлын маш том лагерт байлгаж байсан түүхэн цаг үе нь өөрөө сонин гайхалтай юм. Өөртөө таалагдахгүйгээ хэрхэн нухчин дарж байгаа нь яг л адал явдалт роман шиг байдаг. Дэлхий дээр 15-хан орон коммунизм байгуулж байсан. Түүний нэг нь Монгол улс юм. Ядуу амьдрал тэдний хувьд гуньж гутрах зүйл огт биш байсан. Бүхэл бүтэн үндэстэн мөртлөө 4, 5-хан төрөл гутал өмсдөг. Гуравдагч ертөнцийн хүнийг “хулигаан доншуучилж” байна гэж ярьдаг байв. Зөвлөлтийн удирдагч нарыг нас барахад Монголчууд бид  уйлан гашууддаг байлаа.

Нийслэл Улаанбаатар хотод коммунист дурсгалууд олон байдаг бөгөөд тэдгээрийн хамгийн том нь одоогийн Засгийн газрын ордон буюу Сталин загварын ордон юм. Дэлхий дээр Болгар, Монгол хоёр оронд л ийм загварын ордон байдаг. Түүний дараа Зөвлөлтийн дайчдад зориулсан дурсгалын хөшөө буюу Зайсан толгой орно. УБ хотын дэргэдэх шүтээн толгой бөгөөд социализмын үед “зайсан” хэмээх шашны үг хэллэгээс татгалзаж “Чойбалсан толгой” гэж нэрийдэх Сайд нарын зөвлөлийн тогтоол гарсан ч ард түмний дунд дээр үеэс “зайсан” хэмээх нэрээрээ мөнхөрч үлдсэн учраас шинэ нэр нь хэвшил болж чадаагүй юм. Коммунист дурсгал дотор хамгийн чухал нь Лениний музей байсан боловч тэр хэвээр нь хадгалж авч үлдэж чадаагүй нь харамсалтай юм.

Коммунист дурсгалын хамгийн тод жишээнүүдийн нэг бол нэг ижил загварын саарал 3 давхар сургуулийн барилгууд бөгөөд бүгд нэгдүгээр, хоёрдугаар гэх мэт тоон дэс дарааллаар нэрлэгдэж байв. Улаанбаатар хотын баруун дүүргүүдэд Зөвлөлт маягийн хэв загвараар баригдсан орон сууцны хорооллууд эгнэн жагсаж байдаг. Тийм учраас Улаанбаатар хотыг “хуарангийн нийслэл” гэдэг байсан. 1 дүрмээр, 1 ижил загвараар амьдардаг. Монголчууд бид коммунизмд маш үнэнч байсан. Өглөө бүр бүх хүмүүсийг сонин уншлаганд суулгадаг, Дээд сургуулийн бүх ангиуд дайны бэлтгэлд суралцдаг байв.

Майдар эргэх ёслол 

Майдар бурхан нь Буддагийн ирээдүйн дүр бөгөөд энэ орчлонд Буддагийн үе дуусмагц Майдар бурханы үе эхэлнэ хэмээн үздэг. Майдар эргэх ёслол гэдэг нь Майдар бурхан залран ирж эх болсон зургаан зүйл хамаг амьтны тусын тулд тэдний амар амгалан оршихыг бэлгэдэн ач ивээлээ хайрлаж буйг харуулсан шашны зан үйл юм.

Энэ ёслолд хоёр долоо хоног орчим бэлддэг. Хоёр дугуйтай тэргэнд Майдар шүтээнээ залан хийд тойрон гороо хийхэд бэлэн болгодог. Шүтээний өндөр нь газраас найман тохойноос багагүй байх ёстой. Тэргэнд мод цаасаар хийсэн ногоон өнгийн морь, зааныг хөллөж, нуруунд нь чандмань эрдэнийн дүрсийг зална.

Майдар эргэх өглөө, лам нар ердийнхөөрөө хурлаа эхэлж, хурлын дараа хийдийн хамба лам хоёр гурван ширээт ламын хамт Майдар бурханы алтадсан хөргийг дуганаас гаргаж, бусад лам нар Майдар бурхны таван аймаг номыг авч ирж бурхны өмнө зална. Дараалах лам нар хүж арц асаан, төрийн долоон эрдэнэ, өлзийт найман тахил, таван хүсэл зэргийг тэргэнд залсан Майдар бурхны өмнө өргөнө. Үүгээр Майдар эргэх ёслол эхэлнэ.

Зэрэг дэвээрээ жагссан лам нар хос хосоороо лавай, цан, хэнгэрэг, бишгүүр, ганлин бүрээ, үхэр бүрээ зэргийг дуугарган явна. Мөн нэг лам хонх дуугаргаж, өөр нэг лам Майдар бурхны шар шүхрийг тус тус барин цувран явна. Түүний араас Майдар бурхны тэрэг дагалдан явах ба хорь орчим лам морины цулбуур, тэргэнд уясан татлага оосрыг мөрөндөө эгэлдэргэлэн тэргийг чирдэг. Тэрэгний араас хоёр бүрээч лам, бусад лам нар дагалдан явна. Майдар бурхан тэргийг баруун тийш нар зөв эргүүлэн хөгжмийн зөөлөн аянд хийдээ тойрч хөдөлнө. Хөдөлгөөн нь удаан, зааны явдал шиг байх ёстой. Тийнхүү явсаар хийдийн хойд хаалган дээр ирэхэд лам нар хангай дэлхийд ном уншиж, балин өргөнө. Дараа нь түр завсарласны дараа лам нар Майдарын тэргэн дээр эргэн цугларч аз жаргал, ариун ёсны ерөөл номыг хурна. Хурал өндөрлөхөд тэргийг дахин хөдөлгөж, хийдийн зүүн хаалганы дэргэд ирж, шүтээнээ өмнө зүг хандуулан Майдарын таван номыг хурдаг. Дараа нь цуваа тэндээс хөдөлж хийдийн гол хаалгаар орж гол сүмийн үүдэнд ирнэ. Энд Майдарын ерөөл хурж, үүгээр Майдар эргэх ёслол өндөрлөдөг. Шүтээнээ тэргэнээс авч гол сүмдээ залах ба бусад хэрэглэсэн зүйлсийг байр байранд нь буцаан тавина.

Монгол ардын бий биелэг

Монгол бүжгийн намба төрх, монгол хүний сэтгэл хөдлөлийн онцлог чанарыг угсаатны бүжиг, бий биелгээс салгах аргагүй юм. Төв халхын бүжигт монгол хүний эрхэмсэг зан чанар, ёслол хүндэтгэлийн намба төрх, гунхах ганхах, туялзах хөдөлгөөн голлодог бол баруун монголын захчин торгууд, урианхай, дөрвөд, хотон, баяд, өөлд ястны бүжигт гарын болон цээжин биеийн огцом түргэн хөдөлгөөн, дал мөрний хаялга, цохилго, сугсралт, солбилт зэрэг нийтлэг намба төрх давамгайлна. Дээр үед монголчууд тахил мөргөлийн шинжтэй биелэг бүжгийг бүжиж байсан тухай “Монголын нууц товчоо”-нд бичсэн байдаг. Халх бүжиглэлийн ерөнхий төрх нь дэвсэх, дэгэх, дэгээцэх, дүүлэх, цойлох, нумлах, харайх гэсэн олон хэлбэртэй. Мөн хөшиж эргэх, догонцон эргэх, дэгээдэн эргэх, сэнсэрч эргэх, хуульж эргэх гэсэн үсрэлтүүдтэй. Намируулах, үелзэх, дэвэх гэсэн гарын хөдөлгөөнүүдтэй байдаг бол бий биелэгийн хувьд мөрөөр олон хэлбэрийн цохилт, дугтралт, нухлах, хаялага, цацал, задгай хаялага, шүргэж хаях, хумиж хаях, дал цохих, сугсрах, чичрэх гэсэн гарын хөдөлгөөнүүдийг хийж, тахим сөгдөн суух, сөхөрч суух, цомцойн суух гэх мэтийн суулт хөдөлгөөнүүд гол бүтцийг нь бүрдүүлдэг. Ийнхүү мөр нь гараа хөдөлгөж цээж нь мөр гараа, хөл нь бүхэл биеэ түшиж бие биедээ уусан эвцэлдэж байдаг нь ардын бий биелэгийн язгуур суурь болдог.

Монгол ардын уртын дуу 

Монгол ардын уртын дууны гайхамшиг нь өөр хаана ч давтагддаггүй. Тал нутагтаа ганцаараа малаа хариулаад явж байгаа малчин уртын дуугаа аялахад  чөлөөтэй өргөн тал шигээ хоолойны цар хүрээ нь хязгааргүй цойлон гарах ажээ.  Монголын өргөн уудам тал нутаг Монгол хүний  хоолойны цар хүрээнд нөлөөлсөн бөгөөд өөрөөр хэлбэл нүүдэлчдийн өдөр тутмын амьдрал дундаас үүссэн аялгуу гэж хэлж болно. Монгол хүн бол харьцангуй бие даасан хүмүүс байхад бусад орны хүмүүс бие биенээсээ хамааран амьдардаг. Тийм ч учраас амьдралын энэ онцлог нь уртын дуундаа шингэсэн байдаг бөгөөд жинхэнэ амьсгааны урлаг юм. Уртын дууны түрлэг нь ард түмний амьдрал дундаас урган гарсан утга агуулгатай байхаас гадна үгийг нь зохиогч, аяыг нь бичигч гэж байдаггүй билээ. Олон зуун жилийг даван туулж өнөөг хүртэл дуулагдсаар ирсэн учраас уртын дуу гэж нэрлэгджээ.

Уртын дуу нь өдгөө сонгодог хэлбэрээ олон хөгжиж дэлхийн хэмжээний урлаг болон хүлээн зөвшөөрөгдсөн агуу гайхамшигт соёлын өв юм. Монгол ардын уртын дууг бэсрэг, суман, айзам гэж хуваадаг бөгөөд баруун нутгийнхан голдуу бэсрэг уртын дууг дуулдаг. Нум сумны уухай, бөхийн уухай, хурдан морины гийнгоо бүгд уртын дууны түрлэг юм. Одоогоор судлаачдын үзэж байгаагаар 6 мянга гаруй уртын дуу байдгаас одоо үед идэвхтэй дуулагдаж байгаа нь 60 орчим дуу байдаг.

Уртын дууны гол зүйл нь амьсгааны урлаг юм. Уртын дууны нугалаа, айзам, цохилог, шуранхай зэргийг маш урт амьсгаа, чанга хоолойгоор дуулдаг. Дээд өнгө, дан шуранхай, давхар шуранхай, тавилт гэх мэт хоолойны цар хүрээ, чадал шаардсан агуу том дууны урлаг юм. Монгол ардын уртын дуунд хязгааргүй эрх чөлөө, уудам талд дураараа давхихын ид хав, хайр энэрэл ачлал энэрлийн яруу уянга шингэсэн билээ. Мэдээж дуу учраас аялгуун дээрээ тогтох авч үгийг нь анхаарахгүй байхын аргагүй. Хорвоо ертөнцийн мөнх ба мөнх бусын амьдралын аз жаргалын хамгийн нарийн гүн ухааныг дуулж ирсэн нь үлгэр биш үнэн ажээ. Эртний мэргэн хүмүүсийн ишлэлд тал нутгийн нүүдэлчид ая хийсэн мэт санагдана. Монгол дууны нэг туйл нь тэр чигээрээ гүн ухаан байдаг. “Жаа идэр цовоо саруул сэргэлэн насандаа, эс сурсан эрдэм номыг, өтөлж харьсан хойноо, эргэж сурна гэдэг маш бэрх биш үү дээ. Та мину зээ...”

XXI зууны босгон дээр НҮБ-ын Боловсрол Шинжлэх Ухаан Соёлын Байгууллага /ЮНЕСКО/ морин хуур болон уртын дууг шилдэг урлагийн өв бүтээл болгон дэмжиж 2005 онд ЮНЕСКО-гийн 60 дугаар чуулганаар Их монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг дэлхий нийтээр тэмдэглэн өнгөрүүлэх тухай онцлон тэмдэглэсэн билээ. Тэр жилдээ Монгол ардын уртын дууг дэлхийн соёлын өвд бүртгэн авсан юм.

Монгол гэр

Монгол гэр нэн эртний сууц юм. Дэлхий дээр Киргиз, Казак, Монгол гэсэн гурван улсын ард түмэн гэр барьж амьдардаг. Гэвч Киргиз,  Казак хоёр нүүдлийн энэ сууцнаас татгалзаж суурин иргэншилд шилжжээ. Монголчуудын гэр бүр 10 мянган жилээс ч өмнө үүссэн болох нь янз бүрийн хадны сүг зурагны олдвороор нотлогддог. 2000 жилийн тэртээ Хүннүчүүд бөмбөгөр оройтой, урцнаас том монгол гэрт амьдардаг байсан тухай Хятадууд тэмдэглэжээ.

XYI зуунаас одооогийн Монгол гэрийн хэлбэрт шилжсэн бөгөөд гэрийн том бага хэмжээ нь зэрэг дэв, хөрөнгө чинээнээс хамаарч байв. Жирийн малчдын гэр  4-5 ханатай, ноёдын гэр ихэвчлэн 6-8 ханатай байжээ. 10-12 ханатай гэрийг аймаг хошууны тамгын газар барьдаг байв.
 
Монгол гэр зундаа сэрүүн агаарын солилцоо сайн, өвөл дулаан хадгалах чадвартай, хурааж барихад хялбар байдаг. Хана болох эсгий туурга нь цагт 500 удаа агаар солилцож чаддаг. Гэр бол дэлхийтэй адил юм. Дугуй учраас булан тохойд нь муу энерги хоргодон үлдэхгүй. Гэрт байгаа хүн сайхан амарч унтаж чаддагаас гадна хүний уур бухимдал, уцаарыг амархан тайлдаг.

Гэрийн бүх зүйл нарийн утга учиртай бөгөөд тооно нь дээвэр, хана нь хаалт, унь нь жад болно. Бүслүүрүүд нь 3 цаг, 3 үеийг илэрхийлнэ. Хоймортоо шүтээнээ залсан авдар тавьж дотор нь эд хөрөнгөө хадгална. Баруун тал бол гэрийн эзний тал учраас эмээл хазаараа тавьж, морин хуураа дээдлэн өлгөнө. Зүүн тал бол гэрийн эзэгтэйн тал учраас сав суулга бүхий эргэнэг байрлуулна. Гэр доторхи зүйл эзэнтэйгээ адилхан байдаг гэж Чингис хаан нэгэнтээ хэлсэн байдаг.

Монголчууд эрт дээр үеэс сайн өдрийг сонгож нүүдэл суудал хийж гэрээ барьж ирсэн. Эхлээд гэр барих газраа сонгоно. Ямар нэгэн өөр айлын гэр бариастай байсан буурин дээр гэрээ барьдаггүй. Өмнөх айлын муу муухай зүйл тэр гэрт залгамжилна гэж үздэг.
 
Монгол гэр бол урлагийн бүтээл: Сүүлийн үед Монгол гэрийг хүмүүс урлагийн бүтээл гэдэг утгаар нь илүү сонирхох болсон. Герман, Солонгос, Япон зэрэг оронд 10 гаруй гэртэй жуулчны баазууд байдаг. Саудын Эмиратын эзэн хаан, Оросын Альфа группын ерөнхийлөгч, Кувейтын ханхүү нар 20 ханатай том гэр захиалан хийлгүүлж авч явжээ. Орчин үеийн дуу бичлэгийн студийн байшинг хүртэл гэр маягийн хэлбэрээр барьж байгуулж байна. Японы нэг иргэн дотроо ванн, душ, саунтай өөрөөр хэлбэл аяны зориулалттай гэр захиалж хийлгүүлжээ.

Монгол дээл хувцас 

Үндэсний хувцсаа одоо хүртэл өдөр тутам өмсөж байгаа ард түмэн бол Монголчууд бөгөөд тэр дундаа хөдөөгийн ард түмний хамгийн гоё гоёлын хувцас юм. Монгол дээл гэдэг бол малчин хүндээ үнэхээрийн гоё зохицсон хувцас бөгөөд зун, хавар намар, өвлийн гээд дотроо хэд хэдэн төрөл байна. Монгол үндэсний баяр наадмын үеэр Монгол хүн бүхэн, түүний дотор Монгол бөхчүүд үндэснийхээ Монгол дээлээр гоёж гангаран наадмын талбайг улам ч сүрлэг сайхан болгодог билээ.

Монгол дээл хувцсыг анхлан зохиохдоо Монгол хүний эрүүл мэнд, биеийн онцлог байдалд нийцэхээр хийжээ. Дээл нь цээж рүү салхи үлээхээс хамгаалсан баруун талдаа зөрдөг энгэртэй бөгөөд энэ нь бүс бүсэлсний дараа юм өвөртлөхөд зохицсон халаасны үүрэг гүйцэтгэдэг байна. Унаа унахад тохиромжтойн зэрэгцээ хучлага болохуйц өргөн, гар хамгаалах зориулалттай, урт ханцуй нударгатай байдаг. Монгол дээл нь хэдийгээр манж энгэртэйгээр үлдсэн боловч монгол дизайнаа хадгалсаар байна. Нүүхэд хялбар, нөмрөхөд хөнжил болохоос гадна дээд доод биеийг жавраас халхлах давуу талтай.

Дээл хувцастай хөшөө 40 гаруй байдаг. Нүүдэлчдийн хувцас морин дэл дээгүүр явахад зохицсон биеийг нягт барьсан, нарийн ханцуйтай, битүү энгэр, олон товчтой байдаг тухай гадныхан бичжээ.

Дээлний захыг урагш буюу түрүүлгээ харуулж хаядаггүй, өвчин зовлон гуйна гэдэг. Дээлний захыг гал руу харуулж өрөөлдөж хучдаггүй, хоёр ханцуйг нь зөрүүлж эвхдэггүй, хүний эрхэнд хүлэгдэхийн ёр гэж үздэг. Мөн дээлийг толгой дээгүүр нөмрөх нь ялтан болохын дохио, энгэр заам задгай байх нь гэр бүл салж сарних бэлэвсэрч хагацахын шинж хэмээнэ. Товчийг үмхэж аманд зуух буюу хазаж зууваас өнчрөлийн дохио гэж үздэг.

Дээлний бүс бол эр хүний хийморь лундааг илтгэхээс гадна буян хураахын бэлэгдэлтэй, мөн улс гүрнийг бутраахгүй сарниахгүй барьж байна гэсэн санааг илэрхийлдэг. Бүс бүсэлдэг учраас нуруу бөөрний өвчин байгаагүй. Хань нөхрүүд хоорондоо бүс солих ба дахин уулзахгүй гэсэн хүнтэй бүсээ сольж бүсэлдэг. Эхгүй хүн бүсээ өмнөө зангиддаг. Бүсэн дээр гишгэдэггүй, урж хөндлөн тасалдаггүй, нүүр гараа арчдаггүй. Хүний бүсэнд сүнс хадгалагддаг гэж монголчууд ярьдаг учраас сүнс зайлж буян арилахгүй гэж бүсийг зангиддаг. Хижиг томуу өвчин нүүрлэсэн газарт хонохдоо бүсээ гурав эгнүүлж урдуураа хамгаалалт хийн тавьдаг ёсон бий. Бүс хуучрахад түүнээс утас авч шинэ бүсэндээ оёдог. Хүний сүнсийг дуудахдаа бүсийг дэнсэлж хэмждэг бөгөөд бүсний жин нэмэгдвэл сүнс ирлээ гэж үздэг байна.

1921 онд хувцас хэрэглэл бүхэлдээ өөрчлөгдөж Монгол үндэсний хувцасны хамгийн энгийн бөгөөд сонгодог загварт шилжсэн. Өнөө үед орчин үеийн загвар дизайнтайгаар Монгол хувцсаа урлан бүтээж улам бүр хөгжүүлсээр байна.

Монгол зураг 

Соёлын онцлох зүйл бөгөөд Танка болон уламжлалт Монгол зураг гэсэн хоёр төрөлтэй.

Монгол зургийн онцлогийн ерөнхий байдал нь Солонгос зурагтай төстэй гэж үздэг. Зураасан зургийн онцлогийг бас агуулсан байдаг. Монгол зургийн онцлог бол бүхэл бүтэн туульсийг өгүүлж байдаг. Гэтэл Солонгос зураг бол сонгосон сэдэвтээ л баригдсан байдаг. Монгол зургийг хавтгай дээр зурдаг бөгөөд үүний хамгийн тод жишээ бол “Монголын нэг өдөр” юм.

Нөгөө нэг арга нь тиг хэмжээсээр зурдаг Танка зургийн арга юм. Сэдэв нь бурхан байдаг бөгөөд маш бие даасан онцлогтой. Монголын Танка зургийн арга барил нь Түвдийнхээс өөр байдаг. Анх Түвдээс уламжлалтай байсан боловч өөрөө бие даан хөгжсөн.

Орчин үед зураасан зураг ба өрнөдийн уран зургийн арга хосолсон зураг урлал Монголд хөгжсөн бөгөөд түүний хамгийн тод жишээ нь “Өвгөн хуурч”, “Хоёр буурын ноцолдоон”  гэх мэт зургууд юм.

Монголын нууц товчоо

“Монголын нууц товчоо” бол Монголын “библийн судар” гэсэн үг бөгөөд энэхүү зохиол нь Чингис хааны түүх билээ. Библи, Будда, Коран сударын зохиомж нь “Монголын нууц товчоо”-той адилхан байдаг. Монголчууд эдгээр түүхүүдийг уншиж байгаагүй боловч яг тэрэнтэй адилхан зохиомжтойгоор зохиосон байна.

Монголын нууц товчоо нь хүн төрөлхтний түүхэнд хүний түүхийг хамгийн томоор өгүүлсэн судар юм. Эртний алдарт туульсуудтай харьцуулахад хамгийн урт түүх өгүүлсэн байдаг. Одесэй, Илиада зэргээс хамаагүй хойно зохиогдсон хэдий ч хамгийн урт гайхамшигтай түүх билээ.

Анх XIX зууны үед Оросын үнэн алдартны шашны төлөөлөгч, судлаач Кафаров гэгч Манжийн хааны ордны хүмүүст авилгал өгөн байж номын сангаас нь нэгэн судрыг сэм авхуулан хуулбарлажээ. Энэхүү хуйвалдаан нь Монголын түүхийн хамгийн гайхамшигт сурвалжийг хүн төрөлхтний өмнө дэлгэн тавьсан юм. Монгол хэлээр хятад галигаар бичсэн “Юан Чао Би Ши” гэгдэх  “Монголын Нууц Товчоо” байлаа. Кафаров өөрөө дорно дахин судлаач хүн байсан боловч санамсаргүй олсон судраа огт уншиж чадахгүй байв. Хятад ханз дээр Монгол хэлээр бичсэн судар юм. Хятадууд ханзийг нь хараад унших гэхээр тэр чигээрээ Монгол үг учраас ойлгодоггүй байв. Тийм л “гайхалтай нууцлаг судар” байсан. Нүүдэлчдийн эрин үеийн түүхийг бичиж үлдээсэн судар юм.

Ямар ч нүүдэлчид Монголчууд шиг ийм гайхалтай түүхийг үлдээж чадаагүй юм хэмээн алдарт Монголч эрдэмтэн В.А.Владимирцов өөрийн бүтээлдээ бичсэн байдаг. Кафаров гайхамшигт олзоо ашиглан орос хэлэнд хөрвүүлэн 1866 онд хэвлүүлжээ.

Харин Монголын Цэнд гүн хятад үсгээр бичсэн эхээс нь Монгол хэл рүү хөрвүүлсэн боловч хожим түүнийг барьж аван хороож, гар бичмэлийг нь оросууд Ленинградын Дорно дахины дээд сургууль руу аваад явсан байна. Хожим үүнийг мэдсэн Ц.Дамдинсүрэн гуай Дорно дахины дээд сургуульд очиж Цэнд гүний эхийг орос эхтэй нийлүүлээд орчин цагийн Монгол хэлэнд буулгаж хуучин монгол үсгээр 1946-1947 онд хэвлүүлсэн байна. Монголын Нууц Товчоо нь 1950-иад оны үед англи, хятад, япон зэрэг олон орны хэл дээр хэвлэгдэн гарчээ.

Соёлын хосгүй үнэт бүтээл: Монголын Нууц Товчоо нь XIII зууны Монголын түүхэн үйл явдлыг үнэнээр гаргаж бичсэн төдийгүй тухайн цагийн ардын дуу, цэцэн үг, шүлэглэлийг өргөнөөр илэрхийлсэн утга зохиол, соёлын хосгүй үнэт бүтээл юм. Уг зохиолын бүлэг бүрд шүлэглэсэн яриа, хүүрнэсэн үг байхаас гадна Монгол хэлний үг найруулах, холбох арга, үргэлжилсэн үгийн зохиолын бүхий л жишээг бүрэн гаргасан байдаг.

Ерөнхийлөгчийн зарлиг: 2004 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлиг гарч Монголын их хаадын угсаа гарал,  Монголчуудын үндэсний түүх, хэл бичиг соёл, ардын аман зохиол, бөө мөргөл, зан заншлын их нэвтэрхий толь, Монгол хэлний үгийн урлагийн сонгодог бүтээл, он цаг тооллын бичиг болох Монголын Нууц Товчоог айл өрх бүр өргөө гэрийнхээ хойморьт залан дээдэлж байх, бүх шатны боловсролын байгууллагын суралцагсдад үе шаттайгаар судлуулахыг нийт эрдэмтэн судлаач багш нарт уриалсан юм. Мөн шижир алт, цалин цагаан мөнгөөр чимэглэсэн эрдэнийн чулуун шигтгээтэй хосгүй нэг хувь Монголын Нууц Товчоог урлан бүтээж Төрийн хүндэтгэлийн өргөөний хойморьт залахыг зарлигдсан дагуу Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн баяраар уг хосгүй бүтээлийг урласан билээ. 

Монголын цээрлэх ёсноос 

Билүүг гараар өгөх авахыг цээрлэнэ. Заавал тавьж өгөх буюу тавьсны дараа авна.

Буурь сэлгэн нүүж буй айл гэрийн бууриа цэвэрлэлгүй орхихыг цээрлэнэ. Хог хаягдлыг оргүй болгон цэвэрлэж, цэмцгэр болгоод нүүнэ. Зөрчвөөс газар нутгийн сахиулсан тэнгэр хилэгнэнэ, шинэ нутаг ээлгүй болно гэнэ.
Буурин дээрээ яс үлдээхийг цээрлэнэ. Үл хэрэгсвээс мал сүрэг ховордож, хишиг буян дундарна, хот харлаж ядуурна.

Бууны амыг дээш харуулан үүрхийг цээрлэнэ. Дайн байлдаанд ялагдсан цэрэг бууны амыг дээш харуулан үүрдэг учраас тийнхүү цээрлэдэг ёс бий болжээ.

Бэлэг сэлт хүргэхдээ сондгой тоотой эд юм өгөх(3,9-өөс бусад) өргөхийг цээрлэнэ. Тэгш буюу хос эд юм бэлэглэвэл эд арвижихийн бэлэгдэл гэнэ.

Галд сүү тусаахыг цээрлэнэ. Үнээ малын хөх гэмтэнэ, сүү татрана гэж үздэг.
Галд ам гарахыг цээрлэнэ. Ам гарваас галын аюулд өртөнө.

Гэр барьж байгаатай таараад унь өлгөлцөлгүй, дээвэр тавихад туслалгүй явахыг цээрлэнэ. Учир нь айл гэрийг хүндэлсэнгүй, эв эе эвдэрсэний шинж.

Давс харамлавал цавь нь цоорхой, эвэрхийтэй хүүхэд гарна.

Дал идэхдээ шүдээрээ зулгаахыг цээрлэнэ. Заавал хутга хэрэглэнэ. Эс тэгвээс бөөлжнө.

Дуутай бороо орох үед айраг бүлэхийг цээрлэнэ. Аянга бууна.

Дээл хувцасан дээгүүр алхаж гарахыг цээрлэнэ. Эзэн дээгүүр нь гарсантай адил гэж үзнэ

Морин хуур 

Монголчуудын түүхийг морь бүтээсэн гэж зүй ёсоор хэлж болно. Монголчууд хүнээсээ олон морь дагуулан явж дайтдаг байв. 3 өдрийн дараа ирнэ гэж тооцоолж байтал 1 өдрийн дараа л ороод ирдэг морьт армитай байв. Монголчууд хамгийн эрхэмлэн хайрладаг мориндоо зориулан хөгжмийн зэмсэг бүтээсэн билээ. Товшуур, эхил, цоор, хулсан хуур, морин хуур нь нэн эртний чавхдаст монгол хөгжим юм.

1990-ээд он хүртэл морин хуур нь зөвхөн монгол аялгуу тоглодог байсан. Одоо үед дэлхийн сонгодог аялгуунуудыг тоглож бие даасан чадвараа гайхуулан гадаад дотоодын олон сонсогчдын зүрх сэтгэлийг хөглөн уярааж байгаа билээ. Монгол үндэсний хөгжмийн хамгийн том билэгдэл болсон гайхамшигт морин хуурыг нүүдэлчин ард түмэн бид бүтээж дэлхийн соёлын өвд бүртгүүлж чадсан юм.

Энэ хөгжмийг анх эртний Хүннүд үүссэн гэдэг. Хөгжмийн хамгийн дээд хэсэгт морины толгойг чимэглэсэн байдаг учраас морин хуур хэмээн нэрлэжээ. Морин хуур нь монгол морь, монгол хүнтэй салшгүй нандин холбоотой билээ. Монгол айл өрх бүр гэртээ морин хууртай байхыг эрхэмлэж хуурандаа хадаг зүүж хүндэтгэн гал голомт руугаа харуулан байрлуулдаг. Морин хууртай айлыг бүтэн айл, морин хуургүй айлыг бэлэвсэн айл хэмээх ёсон байжээ. Морин хуур бол амгалан тайван, хөгжил цэнгэлийн бэлгэдэл юм.

Морин хуур татаж сурч байгаа хүн хамгийн түрүүнд жороо морины явдлыг аялгуулан татаж сурдаг. Монгол морь нь монгол цэргийн бахархал, эв нэгдлийнх нь хамгийн гол түшиг тулгуур байсан билээ. Чингис хаан 200 мянган хүнтэй морьт армийг бүрдүүлж, 400 – 800 мянган морьдыг дагуулан явдаг байв. Тийм учраас Монголын армийн хамаг гол хүч нь морь байсан бөгөөд Чингис хаан тэдний хүч чадлыг бий болгосон гэж түүхчид үздэг.

Орчин цагт морин хуурыг хувь хүмүүсээс илүү мэргэжлийн хөгжимчин хүмүүс тоглох нь давамгайлжээ. 1940-өөд оноос уламжлалт монгол аялгуу болон дэлхийн сонгодог аялгуунуудыг тоглож бие даасан чадвараа гайхуулах болжээ. 1992 онд Монгол улсын Морин хуурын чуулга байгуулагдан өдгөө 30 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр ажиллаж байна. 2002 онд Монгол улсын Ерөнхийлөгч морин хуураа дээдлэн дэлгэрүүлэх зарлиг гаргаж, монгол айл гэр, албан байгууллага бүхэн хойморьтоо морин хуураа залж дээдлэн хүндэтгэх болсон билээ. Морин хуурыг 2003 онд ЮНЕСКО дэлхийн соёлын өвд бүртгэн авчээ.

Орчин цагийн морин хуурын хувьсал нэрт хуурч Г.Жамьян гуайтай шууд холбоотой. Г.Жамьян гуай морин хуур тоглох шинэ сургалтын аргыг боловсруулжээ. Өөрөө виолэнчелло тоглодог байсан тул түүн дээрээ үндэслэж шинэчилсэн бөгөөд энэ нь маш чухал эргэлт болжээ. Учир нь 1940-1950 оны үед морин хуур гэрээс гарч концертын танхимд эгшиглэх болсон юм. Морин хуурын хөгжмийн зэмсэгт шинэчлэл хийсэн хүн бол Оросын мэргэжилтэн Д.Ярвой болон түүнтэй хамт ажиллаж байсан Монголчууд билээ. Тэр үед морин хуурыг хийл хийх аргаар хийж модон цартай болгосноор дуу нь сайжирч, цаг агаарын бэрхшээлийг давах чадвартай болжээ. Шинэчлэлийн дараагийн шат бол морин хуурыг үйлдвэрийн аргаар олон цөөнөөр хийж эхэлсэн бөгөөд энэ нь 1990-ээд он юм.

Палеонтологийн олдвор 

Үлэг гүрвэлийн олдвор нь Монголын шинжлэх ухааны соёлд гарсан маш том зүйл. Монголоос олдох хүртэл Азид олдоогүй байсан. Одоо Энэтхэг, Хятадад палеонтологийн малтлагыг их хөгжүүлж байгаа. Монгол их олдвортой мөртлөө тэдгээр орнуудтай зэрэгцэж чадахгүй байна.

Үлэг гүрвэл нь 248-213 сая жилийн тэртээ энэ дэлхийд ноёлж эхэлсэн бөгөөд 85-65 сая жилийн өмнө Цэрдийн галавын үед мөхжээ. Палеонтологийн олдворын баялгаар дэлхийд хоёрдугаарт  ордог. Дэлхий дээрхи 330 гаруй төрлийн үлэг гүрвэлийн 64 орчим нь Монголын говиос олдсон. Нэгэн үе дэлхийг донсолгож “Чингисийн нүүдэлчин Монгол” гэж дэлхийг сэрээж байсан Монголчуудыг 20-р зуун хүртэл дэлхий нийт мартсан байлаа. Харин Рой Чэпмэн Эндрюсын экспедицийн нээсэн нээлт дэлхийд Монголын нэрийг дахин дуурсгасан юм. Тал нутгийн нүүдэлчид хур бороо салхинд идэгдсэн эрэг гуу, жалганаас гарч ирсэн аварга том амьтны ясыг үлгэр домогт гардаг лууны яс гэж төсөөлөн үздэг байжээ.

Аварга том өндөг: Тус экспедицийн гишүүн Жорж Оулсоны олсон үлэг гүрвэлийн өндгийг тухайн үедээ тэд аварга том шувууны өндөг байна гэж таамаглажээ. Нутагтаа хариад шинжилж үзэхэд үлэг гүрвэлийн яс дотор нь байсан юм. Ингэж анх үлэг гүрвэл өндөг гаргадаг гэдгийг хүн төрөлхтөнд нээсэн билээ. Үүнийг Монголын говь, тэр дундаа Баянзаг нээсэн юм.

Рой Чэпмэн Эндрюсын удирдсан Төв Азийн гуравдугаар экспедиц 1922 оны хавар Монголд ирж өнөөгийн Баянхонгор аймгийн нутаг Бөөцагаан нуур, Өөшийн нуруу, Луугийн худаг, Арц богд Баянзаг зэрэг газар малтлага хийж хирс маягийн аварга үлэг гүрвэл /Baluchitheriym/, тоть хошуут үлэг гүрвэл /Psittacosaur protiguanoddon/ зэргийг олжээ.  Мөн шүдгүй махан идэшт үлэг гүрвэлийг ч анх эндээс олсон юм. Овираптур /Oviraptor/ нь шүдгүй боловч бусад үлэг гүрвэлийнхээ өндгийг хулгайлан иддэг амьтан байжээ. Тэдний нээсэн үлэг гүрвэлийн арвин олдвор бүхий энэ газар нь Flaming Cliff буюу Асаж буй толгод гэсэн нэрээр дэлхийд алдартай болсон Баянзаг юм. Тэр хавийн шаварлаг хурдаснаас тогтсон хадны гал улаан өнгөнөөс болж ийнхүү нэрлэгдсэн ажээ.

Гайхамшигт олдворууд: Дэлхийн II дайны Оросын эрдэмтэд Нэмэгт уулнаас урд өмнө нь олдож байгаагүй 30 метр өндөр, өвсөн тэжээлт, 4 хөлт үлэг гүрвэлийг анх удаа нээсэн учраас олдсон газрынх нь нэрийг оролцуулан Нэмэгтсаурус /Nemegtosaurus/ гэж нэрлэсэн байна. Түүний дараа махан идэшт Тарбозавр /Tarbosaurus/, хуягт Таларурус /Talarurus/, нугасан хошуут Сауролопус /Saurolophus/ гэх мэт үлэг гүрвэлүүдийг олжээ.

1960-1970 онд Польш-Монголын хамтарсан судалгааны баг дэлхийд алдартай “Fighting Dinosaurs” буюу “ноцолдож буй үлэг гүрвэл” нэртэй олдворыг олсон юм. Энэ олдвор нь нас бие гүйцсэн өвсөн тэжээлт Протосератоп, махан идэшт Вилосираптортой зууралдаатай үхсэн байдлаар олджээ. 1995 онд Монгол-Японы хамтарсан экспедици судалгаа явуулсны үр дүнд Протосератоп үлэг гүрвэлийн “бөөнөөр үхсэн зулзага” бүхий олдворыг нээсэн юм.

Уйгаржин Монгол бичиг 

Монгол бичгийн  хамгийн эртний дурсгалд  “Алтан ордны бичиг”, “Чингисийн чулууны бичиг” гэх мэт дурсгалууд тооцогдоно. Монголчууд уйгаржин Монгол бичгийг 1200 жилийн турш хэрэглэж иржээ. Одоогоос 3-4 мянган жилийн өмнө хүмүүс “дүрс үсэг” хэрэглэж байжээ. Харин “авианы бичиг” нь эртний Финикүүдээс үүсэлтэй бөгөөд энэ нь одоогийн Ливан гаралтай хүмүүс юм. Финикүүдээс Армянууд авч хэрэглээд, тэднээс Согдууд авч хэрэглэсэн гэдэг.  Согд гэдэг нь одоогийн Таджикууд юм. Дараа нь Уйгарчууд авч хэрэглэж байсныг Монголчууд уламжилж авчээ. Уйгарууд соёлоо алдаад өөрсдөө байхгүй болсон улс үндэстэн билээ. Харин Монголчууд харин тэдний бичгийг авч үлдээд өөрийн болгож хөгжүүлжээ.

Хятад, Япон, Филиппин гээд Азийн олон орон руу Түрэг Уйгар, Монгол нүүдэлчид бүх талын соёлыг нэвтрүүлж бие даалгаж хөгжүүлсэн. Азийн улс орнууд Хятадын соёлд ууссан байтал бид ард нь өөрсдийн соёлоо тэдний нөлөөгүйгээр бие даан хөгжүүлж чадсан юм. Одоо Азийн орнууд ихэвчлэн дүрс үсэг хэрэглэдэг.

XIII зууны үед Чингис хаан Найман аймагтай байлдаж бичгийн түшмэл уйгар Тататунгаг олзлон аваад өөрийн хүүхдүүддээ уйгар бичиг үсэг зааж сургахыг зарлиг болгожээ.

Монгол бичиг, худам монгол,  хуучин бичиг, уйгаржин бичиг гэх зэрэг олон янзаар нэрлэдэг монгол бичгийг 1205 оноос өмнө авсан болох нь олон зүйлээс батлагдана. Согдоос Уйгар, Монгол хоёулаа энэ бичгийг авсан гэж эрдэмтэд үздэг. Согдууд 8-р зууны үед Арабуудад эзлэгдэн араб бичгийг авахаас өмнө өөрийн бичгээ хэрэглэж байх үед нь уйгарууд авчээ.

Чингис хааны өргөөнд “Алтан дэвтэр”, “Хөх дэвтэр”, “Их засаг” “Их товчоон” зэрэг шастир бичгүүд хөтлөгдөж байжээ. Монголд анх Өгөөдэй хааны санаачилгаар Хархорум хотод монгол сургууль байгуулж байсан байна. 1587 онд харчины Аюуш гүүштэн монгол бичгийн галиг үсгийн тогтолцоог буй болгосноор төвд, самгард, хятад, орос, франц, герман, англи зэрэг олон хэлний үгийг бичих боломжтой болжээ. Монгол бичгийн бас нэг давуу тал нь хурдан бичих боломжтой маш түргэн бичиг юм.

Монгол бичгийг анх хагас атгасан зүүн гарын хэлбэрийг харж байгаад түүнээс санаа аван зохиосон хэмээдэг бөгөөд тухайн илэрхийлж буй утга нь бичлэгийнхээ дүрс хэлбэртэй ижил байдаг нь  үнэхээр гайхалтай юм.

Хадаг 

Монголчуудын эдийн манлай болсон алив ёс баяр элдэв хүндэт бэлдгэнд хэрэглэж заншсан нэгэн хүндэтгэлийн эд нь хадаг билээ. Хадаг нь хээ угалз, үсэг чимгээрээ, мөн түүнчлэн өнгөөрөө 5 төрөлд хуваагддаг бөгөөд урт богиноороо харилцан адилгүй байдаг. Хээ чимгийн байдлаар хүний дүрстэй Аюуш хадгийг эцэг, эх, ахмад настан эрхэм хүнд голчлон барих бөгөөд нар, сар, үсэг бүхий Нанцвандан хадгийг оршуулгын ёслолд хэрэглэнэ.
Хадгийг барихдаа уул ёслолын тухай бэлэгдэлтэй үг өгүүлж сүүлд нь эл баярт нийцүүлэн барих хадгийхаа тухай доорхи үгйин аль нэгийг хэлж хадгаа гардуулна.
Хадаг барихад хэлэх үг:
“Цаглашгүй урт наст ариун хадаг”......
“Тэгш эрхийн тэнгэрээс цэцэглэсэн
дэлгэрэнгүй урт наст ариун цагаан хадаг”......
“Идээний дээж элгэн цагаан хадаг
эдийн дээж ариун цагаан хадаг”.....
Хадаг барьж золгох ёс: Хадаг барьж золгох ёс өндөр настай буюу нутаг орчиндоо их хүндтэй хүмүүстэй хадаг барьж золгох ёс байдаг. Тэгэхдээ хадагны амыг буруу харуулж болдоггүй. Дүү хүн хадгаа гаргаж, амыг нь золгох хүн тийш харуулж хоёр гардан барьсаар золгож буй хүний хоёр гар дээр тавьсны дараа золгоно.
Хадаг авч байгаа хүн хадгаа хавсарган хураагаад золгож ч болно. Хадаг авсан хэвээрээ золгосон ч болно. Хадаг тавьж өгсөн хүн ч гэсэн анхаарах зүйл бий. Тавьж буй хадгаар бүх хурууг нь бүтээчихэж болохгүй. Хадгаа эрхий хуруунд нь тулгаж алганд нь багтааж тавина. Хадаг тавьж байхдаа мэнд мэдэж болохгүй, хадгаа тавьчихаад золгохдоо мэндээ мэднэ.
Хадагтай золгох ёс: Хадагтай золгох, хадаг барьж золгох нь золгогчоо асар их хүндэтгэж байгаагаийн илэрхийлэл бөгөөд хадаг барьж золгох ёсноос ялгаатай. Хадаг барьж золгох ёсонд дүү хүн нь ах хүндээ хадгаа бүр мөсөн өгөөд золгодог бол, хадагтай золгох ёсонд хадгаа тухайн хүндээ өгдөггүй ямагт өөртөө авч үлддэг онцлогтой. Ямар ч насны хүнтэй хадагтай золгож болно. Хадагтай золгоно гэдэг нь хадагныхаа нэг үзүүрээс баруун гарыхаа ядам хурууг дотор талаас нь нар зөв хоёр ороогоод чигчий хуруутай тал руу доош унжуулан, золгож байх үедээ унжиж буй хадгаа хүний гар дээр тавилгүй унжуулсан чигээрээ золгоно. Мөн таныг золгож буй хүн хадагтай таньтай золгох тохиолдол байдаг. Энэ нь мөн л тухайн хүн таныг ихэд хүндэтгэж байна гэсэн үг ажээ.
Цагаан хадаг: Сүү болон сэвгүй сайхан сэтгэлийг бэлэгддэг. Мөн хамгийн сайн сайхан, маш том хүндэтгэлийн бэлэгдэл. Ийм хадгийг бурхандаа өргөж, их хүндтэй хамгийн ахмад хүндээ барьдаг.
Шар хадаг: Шашны болон эрдэм номын бэлгэдэл. Тиймээс зөвхөн багшдаа барьдаг бөгөөд өөр хүнд барьдаггүй.
Цэнхэр хадаг: Тэнгэрийг бэлэгддэг бөгөөд ерөнхийдөө хүндэтгэлийн бэлэгдэл болдог учир түгээмэл хэрэглэгдэж өөр хоорондоо, ах, дүүсдээ барьж золгодог.
Улаан, ногоон хадаг: Улаан нь галыг, ногоон нь газар дэлхийг бэлэгддэг. Энэ хоёр өнгийн хадгийг хүмүүст барьж золгодоггүй. Харин бурхан шашны таван махбодийг бэлэгдсэн тусгай үйлд хэрэглэнэ.
Таван өнгийн хадгийг аливаа юманд хадгалах, эсвэл эвхэж тавих нь айл гэрт буян хишиг авчирдаг. Тэлгээрийг дараалуулан тавихдаа цэнхэр, шар, цагаан, улаан, ногоон гэсэн дарааллаар тавина. Түүнчлэн хадаг нь Аюуш, Даш, Сэрш, Соном, Самбай, Нанзад, Нанжвандан, Дашвандан гэх мэт нэртэй байдаг.

Хадны сүг зураг 

Дэлхий дээр хадны сүг зургийг Монголчуудын нүүдэллэж байсан газраар л харах боломжтой.

Эртний хүмүүсийн мессеж: Монголын газар нутаг дээр аль эрт хуучин чулуун зэвсгийн үеэс өнөөг хүртэл хадгалагдан ирсэн хадны сүг зургийн дурсгал нь 5000 – 3000 жилийн өмнөх хүмүүсийн бидэнд үлдээсэн захиа бөгөөд тэдгээр зурагнуудаас Монголын эртний түүхийг уншиж болно. Өөрөөр хэлбэл бидэнд үлдээсэн захиа зурвас юм.Бүр эртнийх гэж тооцогдох сүг зурагт хүмүүс араатан амьтан, шувуу зэргийг өөрсдийн чадах чинээгээр дүрсэлсэн байдаг бол он цаг наашлах тусам дүрслэх ур чадвар нь сайжирч араатан амьтдаас гадна өөрсдийнхөө ахуй амьдралыг илүүтэй зуржээ. Ан гөрөө хийх, тариа ногоо тариалах, мал амьтан гаршуулах, үхэр тэргээр тээвэр хийх зэргээс гадна эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн дотно харилцааг ч дүрслэн үлдээсэн байдаг. Морин тэрэг, үхэр тэрэг зэрэг машины өвөг эцгийг тун чадамгай дүрсэлсэн байдаг нь өнөөг хүртэл судлаачдын анхаарлаг татсаар байна.

Зөвхөн Монголчуудын явсан замд л тааралдана. Эртний хүмүүсийн бидэнд үлдээсэн захиа болох хадны сүг зургаас дараах зүйлүүдийг ойлгож болно. Хэдий үед ямар багаж, хэрэгсэл хийж эхэлснийг, тухайн үед ямар амьтад энэ газар зонхилон амьдарч байсныг, хэзээ ямар амьтныг гаршуулж уналга эдэлгээнд хэрэглэж эхэлснийг, хэзээнээс газар тариалан эрхэлж анжис, нум сум, дугуй зэргийг хэрэглэх болсныг, цэрэг дайны бэлтгэлээ яаж хийдэг байсныг, ямар зүйлийг шүтээнээ болгодог байсныг, хэзээнээс малдаа тамга хэрэглэж ирснийг, сүг зургийн тархалтаар тухайн үед монгол орны хаана хүн амьдрах таатай орчин бүрдэж байсан зэргийг тодорхойлох боломжтой. Энэхүү хадны сүг зураг нь дэлхий дээр Монголчуудын нүүдэллэж байсан замд л тааралдах бөгөөд Монголын газар нутаг дээр хамгийн элбэг байдаг билээ. Эртний хүмүүс өөрсдийн тухай түүхээ хойч үедээ хэрхэн яаж үлдээх талаар тун нарийн бодож олсон уран арга байжээ.

Хадны сүг зураг нь Европод бараг байхгүй бөгөөд Монголын соёлыг дэлхийд гайхуулдаг гол соёлуудын нэг юм. Азид гэхэд Монголчуудын явсан зам дагуу л хадны сүг зураг тааралддаг. Америкийн эхнэр нөхөр хоёр эрдэмтэн Баян-Өлгий аймагт байгаа хоёрхон уулыг долоо найман жил судлаад 4 боть ном гаргасан байна.

Хөөмий аялгуу

Монгол хөөмий нь дуу хөгжмийн урлагийн нэгэн төрөл юм. Хөөмий нь маш эртнээс бий болсон гэдэг боловч одоог хүртэл үүссэн хугацааг нь тодорхойлж чадаагүй байгаа ажээ. Хөөмий гэсэн нэр томъёог янз бүрээр тайлбарладаг. Зарим хүмүүс хөөмийг “авиа дуурайх урлаг” гэж нэрлэдэг. Хөөмий бол судлаачдын анхаарлыг нэн ихээр татдаг урлагийн төрөл юм.

Хөөмий үүсэхэд Монгол үндэстний байгаль дэлхийгээ шүтэн дээдэлдэг заншил нь их нөлөөлжээ. Ард түмний хөгжим яруу найргийн мэдрэмж, төвөнхөөр дуулах онцгой чадварын дүнд бий болсон урлаг юм. Байгаль дэлхийгээсээ урам зориг, хүч тэнхээгээ олж авдаг ард түмэн зөвхөн байгалийн дуу авиаг дууриах бус түүний мөн чанарт нэвтэрч чадан энэхүү гайхамшигт урлагийг бий болгожээ. Тийм учраас хөөмий нь Монгол үндэстний баяр наадам, ахуйн уламжлал, ёс, дэг жаягийн салшгүй хэсэг болжээ. Монгол хөөмий монгол газар нутагт өөрийн онцлогийг хадгалан хөгжиж, төрөл зүйлийн хувьд ч хамгийн баялаг болжээ. Монголын хөөмийчид дуулах ур чадвараараа дэлхийн судлаачдын анхаарлыг татдаг бөгөөд Ховд аймгийн Чандмань сумынхан бараг тэр аяараа хөөмийлдөг ажээ.

Хөөмий үүссэн домог: Эрт балар цагт нэгэн өнчин хоцорсон бяцхан хүү олон өнгөөр цуурайтах өндөр уулын хавцлын бэлд гурван жил ганцаар амьдарчээ. Хүчтэй салхи салхилахад хавцлын дунд цуурай үүсдэг байв.  Хүү ганцаар амьдрахдаа зөвхөн байгаль дэлхийд өөрийгөө илэрхийлдэг байсан бөгөөд байгал дэлхий ч хүүд тусалжээ. Нэгэн өдөр хүү хавцлаас гарах дуу авиаг дууриалган дуугарчээ. Түүний энэ дуурайн дуугарсныг салхи хүмүүст хүргэснээс хойш энэ дууг “хөөмий” гэж нэрлэсэн байна.

Хөөмий нь хос авиагаар дуулагддаг цорын ганц уламжлалт урлаг юм. Энэ урлаг нь дотроо олон төрөлтэй бөгөөд монгол хөөмийнд 4 төрөл байдаг.

Хархираа- Цээжний гүнээс гарах авиа бөгөөд аргил аялгуутай адил.
Исгэрээ - Амны хөндийнөөс гарах авиа.
Нармай – Хамраас гарах авиа.
Шахай – Хоолой шахаж гарах авиа бөгөөд баритон аялгуутай ойр.

Монгол хөөмийчид хөөмийлөхдөө шүлэглэдэг бол Тува хөөмий нь шүлэглэдэггүй. Харин бүүвэйн дуу хэлбэрийн шүлгээр хөөмийлөх нь бий. Хөөмийг орчин үеийн дуу хөгжмийн бүхий л урсгалд тохируулан аялдаг төдийгүй хөгжмийн бүхий л зэмсгийн аянд хөөмийлөх боломжтой болжээ.

Монгол хөөмий нь олон үндэстэн, ястан тэдгээрийн ахуй амьдрал, бөө мөргөл, шашин шүтлэг, ан гөрөө болон зарим байгалийн үзэсгэлэнт газруудыг өөрт шингээн аялгуугаараа илэрхийлж байдаг. Монгол хөөмийний аялгуу нь хүн төрөлхтөний оюун санаанд морин хуурын аялгуутай мөн уртын дуутай, ерөөл магтаалтай хослон дуулагдаж хоногшсон маш гайхалтай урлаг яах аргагүй мөн юм.  Хөөмийчид, туйл хайлдаг хүмүүс ардын хөгжим, яруу найргийн шидийг хадгалж байдаг учраас нийгмийн аль ч давхаргад хүндтэй хүмүүсийн нэг юм.

Хөөрөг

Хөөрөг бол монголчуудын зан үйлийг илэрхийлдэг эрчүүдийн нэг гол гоёл чимэглэл юм. Мөн эмэгтэйчүүд ч бас хэрэглэж иржээ. ХҮII зууны үед Европт орж ирсэн тамхи Хятадаар дамжин Монголд иртлээ чамгүй урт зам туулжээ. Амны тамхиний нэгэн адил хамрын тамхи татах зуршил Манж түвдээс Монголд нэврэхдээ өөрийн өвөрмөц хэлбэрийг олжээ. Монгол хөөрөг ч гэсэн Хятад хөөрөгнөөс өвөрмөц юм. Харин төвдүүдийхэнтэй төстэй. Хятад хөөрөгт нас, дотроос хийсэн хээ, хэн нэг мастерийн хийц зэрэг нь голлох үүрэг гүйцэтгэдэг бол Монгол хөөрөгт чулуу, чулууны бүтэц, нэн ялангуяа толгойн хийц, үнэ цэнэ чухал байдаг байна. Мөн тухайн хөөргийг хэрэглэж байсан төрийн зүтгэлтэн, хутагт хувилгаан барьж байснаараа их үнэд хүрдэг байна. Хөөрөг нь ихэнхдээ хутагт хувилгаад, төрийн зарим дээд албан хаагчдын хэрэглээ байжээ. Хожим шашин сүм хийдийг устгах үеэр үнэ цэнээ алдаж улмаар дайны үеэр хөөргийг хага цохин хэлтэрхийг нь цахиур болгон ашиглаж байсан явдал байлаа. 1990-ээд оноос үндэсний ухамсар сэргэхтэй давхцан хөөрөгний хэрэглээ сэргэж, төрийн дээд албан тушаалтан, мянгат малчин, болоод жирйин иргэдийн нэгэн хэрэглээ болон хувирчээ. Монголчууд уламжлалт ёсоороо мэндлэхдээ хөөргөөрөө тамхилдаг заншилтай. “Мэнд сайхны шар” тамхилдаг шар гэж нэрлэх явдал байдаг. Хөөргийг урласан материалаар нь чулуу, шил, шаазан яс, мод, мөнгөн хөөрөг гэж хуваадаг, ба толгойг нь ихэвчлэн шүрээр хйиж,нуухыг нь алт мөнгөөр чимэглэн хэрэглэдэг байна. Мөн түүнчлэн хөөргийг том, жижиг, эрэгтэй, эмэгтэй хүнийх гэж ялгахаас гадна хавтаганы, ямбаны, ширээний гэж ялгадаг.

Хөөргө зөрүүлэн мэндлэх ёс нь нарийн дэг жаягтай. Мэндлэхдээ хоёр хүн тус, тусын хөөргийг гарыхаа алган дээр хагас босоо барин солилцно. Ингэхдээ толгойг үл мэдэм онгойлдгож өгөх бөгөөд эргүүлж өгөхдөө ч мөн тэр янзаар буцаан барина.

Хаш хөөрөг

Чулуун зэвсгийн үеэс хүмүүс хашийг ахуй амьдралдаа хэрэглэж ирсэн байна. Хаш хэрэглэсэн хүн Бадамлянхуа цэцэг мэт ариухан сэтгэлтэй болдог гэнэ. Гэмтсэн яс бороолох, эр, эм хоёрын ариун ёсыг сахихад тусалдаг. Хаш зүрх сэтгэлийг амгалан болгодог, догшин авирыг номхотгодог чадалтай. Хаш хөөрөг элэгдэх тусмаа өнгө орж, гөлгөр болдог.

Манан хөөрөг

Найрлагадаа элдэв язгуур мах бодийн багахан хольцтой далд талст болрыг Мана гэнэ. Найрлага дахь хольцноосоо хамааран 30-аад төрлийн мана байдаг. Эдгээр нь тус тусын эрдэм чадалтай. Халтар мана саа, үе мөч татах өвчнийг анагаадаг бол, шар мана солиорлоос хамгаална. Мана гэр бүлийн аз жаргалыг хамгаалж намжаадаг.

Шүрэн хөөрөг

Шүрийг зөнч мэргэдийн сахиусан чулуу гэхнь бий. Шүр нь атаа жөтөө, хар хорын сэтгэлийг зайлуулж, муу бүхнээс хамгаалдаг. Аянга цахилгааныг зайлжжлдаг. Ой тогтоолтыг сайжруулж, шарх сорви, яр эдгээж, ангиныг анагаах тустай. Төрөх гжэ буй эх цагаан шүрэн хөөргийг алганы хээгээр үрэхэд хүндрэлгүй төрдөг. Хойтох нь саатдаггүй гэнээ.

Номин хөөрөг

Биедээ байнга авч явбал яр шарх гардаггүй. Номин эдэлбэл хортой зүйлд осолдох, яр, шарх, усны болон татах өвчин, үрэвсэл, түлэгдэлт, бэртэл гэмтэл, цус багадалт, мэдрэлийн ядаргаа, астма зэрэгт сайн. Номин өөрийн авьяас чадварыг дайчлахад тусалдаг. Матар, мэлхийн ордныхонд сайнгүй. Төрсөн жил, орд, гарал үүсэл зэргээ бодолцон барих хөөргөө сонговол өөдрөг байна.

Сүүжин хөөрөг

Энэ хөөргийг аль ч ордныхон барихад сайн. Усан молор нь хүмүүст энерги их авчирдаг. Сүүжин хөөрөг нь арслангийнханд хөөрүү сэтгэлээ дарах, хониныхонд санхүүгийн хүндрэлээс гарахад, хумхынханд ирээдүйгээ харахад тусалдаг.

Сувдан хөөрөг

Сувд эрүүл аз жаргал, урт насыг бэлэглэдэг. Ийм хөөрөг загасны ордныхонд тун ээлтэй.

Оюу хөөрөг

Оюу бол аз жаргалын чулуу, үнэнч дурлалын бэлэг тэмдэг. Ийм хөөрөг хэрүүл тэмцлийг номхотгож, атаа хорсол, үзэн ядалтыг зөөлрүүлэн намжаах, гэр бүлийн гишүүн эв эеийг бататгадаг. Оюу элбэг дүүрэн амьдралд хүргэдэг ажээ. Оюу хөөрөгтэй хүний амны хишгийн сахиус зүүсэн хүнтэй адилтган үздэг.

Ундрам хөөрөг

Жинхэнэ ундрам хөөрөг ховор. Ихэвчлэн хиймэл керамик маягийн байдаг учир төдий л үнэтэй биш.

Хүн чулуу 

Монголын газар нутаг дээр Түрэгийн үеэс эхлэн хүн чулуунууд бий болсон. Тэд  хаад ихэс дээдсийнхээ онгоныг байгуулахдаа гантиг чулуу зэргээр тэдний дүр төрхийг дүрслэн хөшөөг нь хийдэг байжээ. Түрэгүүдийн байгуулсан тэдгээр чулуун хөшөөнүүд өнөө үед үлдэж ирэхдээ толгойгүй байдлаар ихэвчлэн олдсон билээ. Энэ нь Түрэгийн дараа Уйгарууд Монголын нутагт орж ирэхдээ тэдний хөшөө дурсгалыг нилээд сүйтгэсэнтэй холбоотой юм. Одоо Үндэсний түүхийн музейд Түрэгийн хаан Билгэ болон түүний хатны толгойгүй хөшөө хадгалагдаж байдаг. Монголын нутгаас дундад зууны үед хамаарах хүн чулуунууд нилээд олддог бөгөөд янз бүрийн хэлбэр төрхтэй байдгаараа онцлог. Тухайлбал, дээл хувцастай дүрсэлснээс гадна, хундага бариулсан байдлаар, эсвэл нүцгэнээр эрхтэнг ил гаргасан байдлаар, гар хөлтэйгөөр, уйлж байгаагаар, хүн толгойтой мөртлөө бие нь амьтны хэлбэр төрхтэй юм шиг байдлаар хүртэл дүрсэлжээ.  Хүн чулуун дурсгал Монголын зүүн талаар Дорнод, Сүхбаатар аймгийн нутгаар ихэвчлэн тааралдана.

Хөргийн хөндийн хүн чулуу: Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумын нутагт байдаг. Хөргүүдийг түшлэгтэй сандалд суулгасан байдалтай, сампин бүхий бөмбөгөр оройтой малгайтай, гуталтай мөртлөө нүцгэн биетэй, цээжинд нь товгор хөх гаргасан,  баруун гартаа урт урт иштэй хундага хэлбэрийн сав бариулсан байдалтайгаар дүрсэлсэн байдаг. Энд хүрмэн чулуун хөшөө 6, боржин чулуун хөшөө 1 бий.

Ноён, хатан, хүү, бэр: Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумын нутагт “Ноён хатан, хүү, бэр” хэмээх хүн чулуунууд байх бөгөөд Алтан-Овооны хүн чулуу гэж алдаршжээ. Ноён хэмээн нэрлэгдэх хүн чулууг дээл хувцастайгаас гадна исэр хэмээх зөрүүлдэг хөлтэй сандалд суусан байдлаар дүрсэлсэн байдаг. Өмссөн дээл нь ташуу энгэртэй, зөв тийш нь товчилдог, урт уужуу хормойтой, гутлын хоншоор нь мөлгөр, хатных нь бага зэрэг ээтэн, эрчүүдийнх нь бүснээс хутга, хавтага сав зүүлгэсэн байдалтай дүрсэлжээ.

Хүннү ширдэг

Төв Азийн анхны төрт улс Хүннүгийн чухал соёлын нэг эсгий урлалын нэгэн гайхамшигийг илэрхийлсэн дэлхийд байхгүй олдвор юм. Ноён уулын булшнаас олсон ширдэг бөгөөд тэр эрт цагт Монголчууд үнэхээр уран хатгаж оёдог байсан гэдгийг гэрчлэх бүтээл юм.

1920-иод оны үед Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын Ноён уулнаас олдсон Хүннүгийн Шаньюй нарын булшнаас олдсон олдвор юм. 7-12 метрийн гүнд дотор гадна хоёр давхар мод бүхий дөрвөлжин байгууламжтай.  Модон авсанд хувцас, бөс даавуу, сав суулга, гоёл чимэглэл, хөшиг, дэвсгэр, зэр зэвсэг, жууз тэрэг, эмээл хазаарын хэрэглэл зэрэг эд агуурсын хамт оршуулжээ. Мөн гал гаргах мод, дэнгийн сав тавьсан байсан нь “гэрэл гаргаж байг гэсэн санаа юм” гэж судлаачид тайлбарладаг.   Эдгээр булшнуудын 6 дугаар булшнаас эсгий ширдэг болон бөөгийн малгай, гутал  гарсан нь маш чухал олдворт тооцогддог.

Энэхүү ширдэгт тэр үеийн ард түмнүүдийн ертөнцийг үзэх үзлийг харуулсан байдаг. Буга, чонын эрхлэн наадаж байгаа дүрс, бусад хээ угалзын дүрслэл зэрэг нь зүгээр нэг зурсан биш, маш нарийн ур гаргаж оёж хатгаж хийсэн байдгаараа одоо ч хүртэл гайхагдана. Энэхүү гайхамшигт олдвор үндэсний түүхийн музейд тэр л эртний байдлаараа хадгалагдан жуулчдын сонирхлыг татсаар байна.

Цаатан үндэстний аж төрөх ёс 

Хөвсгөл аймгийн Улаан-Уул, Рэнчинлхүмбэ, Баянзүрх, Ханх зэрэг сумдуудад нутагладаг Тува угсааны монголжсон ойн соёд урианхай нарыг Цаатан гэдэг. Цаатангууд анх Монголын түүх бичигт тэмдэглэгдэх болсон нь ердөө 200 гаруй жилийн өмнөөс юм. Анх Улиастайн амбан сайдын шавийн захиргааны данс бичигт 1764 онд “Дархад аймгийн хэмжээнд Эүкэ гэрт уулын хүмүүс ам бүл 22, цагаан буга 192 байна” гэж тэмдэглэгджээ. Тэд өөрсдийгөө уйгар хүмүүс гэж нэрлэдэг бөгөөд тэдний нутаг нь Монгол шарын даваа, Шишгэд гол болох юм. Хөвсгөлийн их тайгад 4 улирлын турш цааны бэлчээр даган нүүдэллэж аж төрдөг тайгын иргэдийг цаатангууд гэдэг. Цаатангуудыг Тувагаас нүүдэллэн ирж Хөвсгөлийн тайгад суурьшсан гэж түүхчид үздэг.

Цаатангууд өөрийн гэсэн хэл, ёс заншил, шашин шүтлэг, аж төрөх өвөрмөц арга барилтай үндэсний цөөнх юм. Тэд уйгар хэлтэй. Тайгадаа бол өөр хоорондоо уйгараар ярьдаг. Бөөгийн шашин шүтнэ. Аж төрөх гол арга нь бол цаагаа маллан, түүнийхээ ашиг шимийг хүртэж ан гөрөө хийж амьдардаг.

Өдгөө 200 гаруй хүн буюу 40 гаруй өрх цаатан айл өвөлдөө хасах 31-50 хүртэлх  хүйтэн цаг уурын хүнд нөхцөлд амьдардаг. Цаатангуудын хувьд өөрсдийн бичмэл түүх гэж байхгүй, уламжлалт зан заншил нь алдагдаж байгаа гэж судлаачид үздэг.  Эрт цагаас цаатан ард түмний амьдарч ирсэн сууц нь урц юм. Нууц товчоо болон Рашид Ад дины судрын чуулганд ан гөрөөгөөр амьдардаг эртний аймгууд холтсон бүрээстэй гэрт амьдардаг гэж дурдсан байдаг.

Цаатангууд халх маягийн дархад хийцтэй, өндөр босоо захтай, өргөн суга ханцуйтай, тавиу хормойтой, дан өргөн эмжээртэй дээл өмсдөг. Дээл нь эрэгтэй эмэгтэй, ангийн гэсэн гурван төрөл байдаг. Дархад хийцийн дуулган малгай, цааны годыг залгаж оёсон ширэн ултай гутал хийж өмсдөг. Мөн цааны арьсыг сайтар элдэж өмд хийж өмсдөг.

Эрт цагаас цаатан ард түмний амьдарч ирсэн сууц нь урц юм. Урцаа босгохдоо мод уулзуулан хатгаж, дээгүүр нь арьсаар бүрдэг байсан. Томовтор урцанд 28-32 мод, дунд зэргийн урцанд 22-25, жижиг урцанд 17-22 ширхэг мод хэрэглэнэ.  Хатгуур мод нь гол төлөв хуурай хар мод байдаг бөгөөд  3.5-4 метрийн урттай байна. Өмнө нь ихэвчлэн ангийн болон цаа бугын арьс, модны холтсоор урцаа бүрдэг байсан бол сүүлийн үед даавуу, бризент зэрэг материалыг ашиглах болсон байна.

Тэдний хүнс нь цааны мах, цааны сүүгээр хийсэн цагаан идээ байх бөгөөд хатаасан хурууд нь тослог ихтэй зөөлхөн байдаг. Саалийн хугацаанд 96-100 литр сүү сааж авна. Цааны сүү өтгөн учраас хөөрүүлэхэд хөөрч дэврэхгүйгээр буцалдаг. Цааны сүү эхийн сүүг орлохуйц тийм сайн чанартай учраас нялхаст өгдөг. Цаатан өрх 10, 11 дүгээр сард өвлийн хүнсэндээ зориулж 2-3 цаа бугыг нядалж идэшний мах бэлтгэнэ. Мах нь амт сайтай, зөөлхөн, өтгөн бор шөл гарна.

Цагаан идээ 

Сүүг маш олон төрлөөр, маш олон янзаар боловсруулан хэрэглэдэг угсаатан бол Монголоос өөр хаана ч байхгүй. Сүү бие махбодод амархан боловсорч, бараг бүрэн шингэдэг төдийгүй, бас бусад тэжээлийн шингэцийг сайжруулдаг, шингэж боловсрохдоо ходоодны шүүсийг хамгийн бага хэмжээгээр ялгаруулдагаараа онцлог юм. Монгол үнээний сүүний найрлаганд тос 4.28 хувь, уураг 3.42 хувь, сахар 4.75 хувь агуулагддаг байна. 1918 онд судалгаа явуулж Монголчуудын хүнсний үндсэн хэрэгцээний 55.3 хувийг сүү цагаан идээ, 20.3 хувийг  мах эзэлж байсныг тогтоожээ.

Судлаачдын тогтоосноор өдөрт 500 грамм сүү хэрэглэхэд насанд хүрсэн хүний амьтны гаралтай уургийн хоногийн хэрэгцээний 35 хувь, нүүрс усны 5 хувь, кальцын 69-75 хувь, калийн 24-30 хувь, магнийн 17-33 хувь, Д аминдэмийн 30 хувь, В2 аминдэмийн 33 хувь, А аминдэмийн 11 хувийг тус тус хангаж чадах юм. Сүү бие махбодод амархан боловсорч, бараг бүрэн шингэдэг төдийгүй, бас бусад тэжээлийн шингэцийг сайжруулдаг, шингэж боловсрохдоо ходоодны шүүсийг хамгийн бага хэмжээгээр ялгаруулдагаараа онцлог юм. Үнээний сүү шим тэжээл төгөлдөр тул уушгины архаг өвчнийг арилгана. Шар өвчин, хижиг, шижин, амьсгалын замын дутагдал, ханиах, өлсөн ундаасах, толгой эргэх, ядаргаа зэргийг засахад сайн. Хааяа хааяа гэдэс дотрыг цэвэрлэх,  хортой эм танг даруулж уухад үнээний цэвэр түүхий сүү илүү тохиромжтой.

Хамгийн шим тэжээлтэй ундаа: Айраг бол шим тэжээлээр элбэг, исгэлэн амттай. 1 литр айраг хүний биеийн С аминдэмийн хоногийн хэрэгцээг хангаж чадна. Оросын эрдэмтэн П.Ю.Берлин сүрьеэ өвчний нян гүүний сүү, айрагны тосонд үржиж чаддаггүй болохыг нотолсон байна. Гүүний сааманд чихэр 6-8 хувь байдаг. Айрагны найрлаганд хүний биеийн эрүүл мэндэд хэрэгцээтэй А, С, В, Е зэрэг бараг бүх аминдэмүүд бий. Айраг кальци, фосфор, кобальт, зэс зэрэг эрдэс бодисоор үнээний сүүнээс давуутай бөгөөд шингэц сайтай байдаг. Эмчилгээ сувилгаа тэжээлийн ач холбогдолтой, нян устгах чадвартай. Нэг литр гүүний айрганд 20 грамм тос, 23 грамм уураг, 35 грамм чихэрлэг агуулагдах бөгөөд 453.7 ккал илчлэгтэй.

Цам харайх

Монгол бөөгийн бүжиг нь нэн эртний язгуур чанарыг агуулсан байдаг бол Цам нь буддын шашныг дэлгэрүүлэх, газар лусын эздийн уур хилэнг намжаах,  хүн ардад учирсан гай зовлон, ад зэтгэрийг арилгах шалтгааны улмаас үйлддэг шашны томоохон баяр бүхий зан үйл юм.  Цам нь төвд хэлээр бол нам дарах гэсэн утгатай үг бөгөөд шашны дайсныг дарах утгыг агуулж буддын шашны үлгэр домгийн дүрүүдийг биетээр үзүүлэн бурхан чөтгөр, буян нүглийн утга учрыг сүсэгтэн олонд ухуулах зорилготой байжээ. Цам бол догшин бурхдыг дүрсэлсэн шашны нэгэн төрлийн бүжгийн чуулган юм. Цамын дүрүүд нь бурхны шавь нар зүүд бясалгалдаа үзэж төсөөлсөн дүр болой. Цам гадаад төрх, дүүлж харайх хөдөлгөөнөөрөө муу бүгдийг зайлуулж дотоод сэтгэлээрээ арван орны бурхны шавь нарыг баясган гийгүүлэх учиртай билээ. Эцэст нь Монголын 700 гаруй хийдийн 500 нь өөрийн гэсэн өнгө төрхийг бүрдүүлсэн цам бүжгийг дэглэх болсон байна. Цамыг Зөвлөлтийн коммунист дэглэмийн нөлөөн дор бүрэн хориглож, хувцас баг, эдлэл хэрэглэлийг нь Төвд рүү гарган урлалын зүйлд ашиглажээ.

Цамын үүсэл: Цам гэдэг нь гар хөлийн янз бүрийн хөдөлгөөнийг илэрхийлсэн шашны бүжиг байсан бөгөөд багтай баггүй байдлаар бүжиглэдэг байв. Өөрөөр хэлбэл эртний үлгэр домгийг биетээр харуулахын тулд тэнгэр нар гэх мэтийг төлөөлсөн амьтдыг дуурайлган хийсэн баг хувцас өмсөөд тус тусын хэлээр ярьж бүжиглэдэг байжээ. YIII зууны үед Төвдийн анхны хийд болох Самьяа хийдийг барьж байгуулахад тэр үеийн Төвд орны хар зүгийн лус савдагууд элдвээр эсэргүүцэж ажил үйлсийн замд нь ихээхэн саад тотгор учруулсан гэдэг. Тийм учраас Энэтхэгийн их тарнич ловон Бадамжунай Хэлая бурхны баг хувцсыг өмсөж цамыг зохион байгуулан хар зүгийн лус савдагийг ялаад саадыг арилган амар амгаланг тогтоожээ. Түүнээс хойш янз бүрийн цамын бүжгүүд тархан дэлгэрсэн түүхтэй юм. XYI зууны үеэс эхлэн Төвдийн шарын шашны хийдүүдэд түгэн дэлгэрчээ. XIX зууны эхээр Монголд анх Гэсэрийн түүхийг бүжиглэж Гэсэр цам гэдгийг байгуулснаар Монгол цамын түүх эхэлдэг. Түүний дараа 1811 онд Их хүрээнд Ямандаг бурхан аюулт эрлэгүүдийг номхотгосон тухай түүхийг харуулсан Жахар цамыг бий болгожээ. Тухайн үед Төвдээс ирсэн лам цамын хамгийн нандин нууц тарни бүхий “Дансран Жамцын гарчим” гэдэг номыг зааж өгөөгүй ажээ. Тэрхүү нууц номыг Хүрээний XII их хамба байсан Хайдав лам бүтээснээр цамын нууц номлолын ёсон бүрдсэн гэдэг.  Түүнээс хойш лам нар жилд нэг удаа цугларч дадлага туршлагатай, өндөр мяндаг тушаалтан ламын удирдлаган доор 1-2 сар тусгай сургууль хийсний дараа зуны сүүл сарын шинийн 9-нд шарын шашны зан үйлийг сүсэгтэн олонд таниулах зорилгоор цам бүжиглэдэг болжээ. Манай оронд тоглогдож байсан цамуудын хамгийн том нь Хүрээ цам юм. Үүнд Эрлэг номун хаан болох Дамдинчойжоо, Цагаан өвгөн, Улаан жамсран, Баян намсрай, Хангарьд, Гомбо гэх мэт 108 баг бүхий дүрүүд гардаг. Мөн ардын дунд тархсан домог түүхтэй холбоотой амьтад болох жигүүртний хаан Хангарьд, араатны хаан Арслан, гоо үзэсгэлэнгийн дээд Буга, зөгнөгч Хэрээ болон зарим тэжээмэл амьтдыг дүрсэлсэн эерэг болон сөрөг дүрүүд оролцоно.

Цам харайхын утга учир: Цам нь ад хорлол, гай барцад, муу муухай бүхнийг даран сөнөөх зорилготой нууц тарнийн ёсонд тулгуурласан шашны зан үйл юм. Чойжин сахиусуудыг бодитойгоор харуулснаар хүний сэтгэлийн гүнд нууц тарнийн онолын үрийг суулгаж байгаа ажээ. Үнэхээр сүсэглэж чадвал сахиус чойжингууд бодитойгоор морилон бууж цамнан бүжиж байна гэж бодогдох учиртай гэдэг. Цамын хөдөлгөөн бүр нь муу ёрыг дарах, хөөн зайлуулах номын үйлдэл юм. Тийм үйлдэл хийснээр тийм муу зүйлийн хорлолыг дарна гэх мэт гүн гүнзгий утга агуулгатай байдаг. Хамгийн гол нь хүний сэтгэлд буй уур, мунхаг, тачаангуй гурван хорыг даран мөхөөж элдэв зүйлийн гайгаас ангижруулах увидас шидтэй бурхны шашны хатуу үйл гэж номлосон байдаг. Нууц тарнийн ёсны дэг сахилга хатуу учир цамын Чойжин сахиусны бясалгалыг хийж, дотоод санаа бодол нь номын зүгт бүрэн хандсан, номын абшиг санваар хүртсэн лам хуврагууд л цамд цамнадаг. Цам нь жирийн нэг бүжиг наадам биш, баг өмсгөл чимэг зүүлтээсээ эхлээд гар хурууны байрлал хөдөлгөөн, харайх үсрэх нь цөм нууц тарнийн ёсны зан үйлийн гүн бясалгалын илэрхийлэл байдаг.

Цам харайх дэг жаяг: Цамын бүжгийг эхлүүлэх хамгийн эхний дүр нь Үхээрийн эзэд буюу хохимой нар бөгөөд тэдгээр нь оршуулгын газрын хамгаалагч эзэд юм. Тэднийг хон хэрээ дагасан байх ба хэрээ ариун тахилд хүрч бузарлахыг оролдох бөгөөд хохимой түүнийг хамгаалж буй дүр үзүүлэн бүжиглэдэг. Энэ үед хөгжим улам чанга сүртэй болж Хуушин хаан найман хүүхдийн хамтаар гарч ирнэ.  Тэд хуран цугласан олныг баясгагч дүрүүд юм. Тэдний дараа шашны хамгаалагч бурхад буюу зовлонгоос гэтэлгэгч Гомбо, эд баялгаар хангагч Намсрай, шашны хамгаалагч эм бурхан Лхам, дайчин тэнгэр Жамсран, тэдгээрийг дагалдагч Буга толгойт Шива, Үхэр толгойт Махиа нар гарч ирнэ. Тэдний бүжиг маш хурц ширүүн байдаг. Бүжиг дуусах үед Цагаан өвгөн гарч ирнэ. Цагаан өвгөн хүмүүсийг хөгжөөгч бурхан юм. Бурхад сор тойрон бүжиглэж, муу муухай, хортон дайсан болгоныг линка руу чиглүүлэн түүнд хуримтлуулна. Хар малгайт шанагууд цам бүжигт баг зүүдэггүй ганц дүр юм. Шанагууд таван хааныг урин залах бөгөөд тэдгээр нь шашныг үүрд хамгаалахаар ам тангараг өргөсөн хаадууд юм. Таван хааны богинохон маш ширүүн бүжгийн дараагаар Эрлэг номун хаан буюу Дамдинчойжоо гарч ирнэ. Бухын толгой бүхий багтай бөгөөд нэг гартаа тэрсүүтнийг барих цалам, нөгөө гартаа дүүрэн цустай гавал аяга барьсан байна. Түүнийг гарч ирснээр цам бүжгийн хамгийн оргил хэсэг эхэлнэ. Энэ бүхний эцэст догшин бурхад линка-г 12 хэсэгт хуваан цавчиж хаяна. Хамгийн сүүлд сорыг тойрсон 2 давхар тойрог үүсгэн бүжиглэнэ. Дотор тойрогт гол догшин бурхад, гаднах тойрогт шанага малгайтнууд бусад дагалдагч бурхад бүжиглэдэг. Ийм байдлаар дүрүүд бүжиглэсээр бүх цамын бурхад гортиг тигээ 3 удаа тойрч эргээд “Ансол” хэмээх ном уншаад үйлс явдлаа сайн бүтээж өгсөнд харилцан бие биендээ талархаж байгаагаа илэрхийлнэ. Дараа нь эрэмбэ дэс дараагаар анх гарч ирсэн дугандаа орж, хамгийн сүүлд шанага малгайтнууд орно. Цамын бүжиг дуусахад лам нар босож ёслолын сүүлийн уншлагыг уншин, сорыг хийдээс гарган урьдчилан бэлдсэн талбайд аваачна. Хамгийн өндөр хэргэмтэй лам сорыг авч маш өндөр дуугаар тарни уншингаа сорыг агаарт өргөн толгой дээгүүрээ тойруулан эргүүлж гурван удаа давтсаны эцэст дүрэлзэж буй гал руу хийн шатаагаад сүм рүүгээ буцна.

Сор зална гэдэг нь  Дамдинчойжоо бурханд дээд зэргийн өргөл өргөж байна гэсэн утга юм. Сор гэдэг нь хадуур гэсэн үг бөгөөд муу юм бүгдийг юу ч үлдээлгүй хадуураар хадаж үгүй хийж байгаа утгыг илэрхийлдэг. Цам тоглогдоогүй 80-аад жил болсон тул өнөө үе хүртэл олон дэг журам нь алдагдсан байдаг байна.

Чингис хааны хөшөөт цогцолбор

Цонжинболдог толгой дахь Чингис хааны хөшөөт цогцолбор: Төв аймгийн Эрдэнэ суманд Цонжинболдог хэмээх газар бий. Энд Чингис хааны аварга том морьт хөшөө байдаг бөгөөд суурь барилгын хамт 40 метр өндөр юм. Хөшөөт цогцолборын нийт талбай 212 га. Мориных нь хөлөөр дамжин цахилгаан шатаар дээш гарч жижигхэн кино танхимд уг байгууламжийг хэрхэн яаж бүтээж эхэлсэн тухай богино хэмжээний баримтат киног үзэж сонирхоно. Дараа нь морины дэл буй талбайгаас хавь ойрын газрын байгалийн үзэмжийг тольдох боломжтой. Тэндээс Бурхан халдун уул, Дэлүүн болдог толгой, Хөдөө арал гэх мэт Чингис хааны түүхтэй холбоотой чухал дурсгалт газрууд харагддаг. Хөшөөний суурь бүхий дугуй барилга нь 36 баганатай бөгөөд энэхүү тоо нь Чингис хааны Алтан ургийн 36 хаан байсныг илэрхийлж байгаа ажээ. Барилгын дотор талд уран зургийн галерей, Хүннүгийн үеийн олдвор бүхий музей, ресторан,  хурлын танхим, уулзалтын өрөө, биллярд өрөө, бэлэг дурсгалын дэлгүүр зэрэг үзвэр, үйлчилгээний байгууллагууд байрладаг.

Тус цогцолборын ерөнхий архитекторчоор Д.Эрдэнэбилэг ажилласан бөгөөд тус хөшөөт цогцолбор нь албан ёсоор 2008 оны 9 дүгээр сарын 26-ны өдөр нээлтээ хийжээ. Монголчуудын соёлын нандин өв дурсгалын нэг болох Мэгжиджанрайсаг шүтээнийг дахин залснаас хойш яг 12 жилийн дараа дахин нэг агуу гайхамшигт түүх соёлын өвийг бүтээж хойч үедээ үлдээж байгаагаараа онцлог юм. Чингис хааны хөшөөт цогцолбор нь бүрэн цогцолж дуусах үед эргэн тойронд нь орчин үеийн техник технологийн хөгжлийг харуулсан зочид буудал бүхий 200 гэрүүд байгуулж, гольфын талбай, задгай театр, хиймэл нуур, спортын талбайнууд байгуулан 10 мянган мод тарих ажээ.

Ташуур тулсан дүр бүхий Чингис хааны хөшөөг 250 тонн ган төмрөөр бүтээсэн бөгөөд 13 жилд нэг удаа энэхүү төмөр хуудсыг солих ажээ. Одоохондоо дэлхий дээр байгаа морьт хөшөөнүүдээс хамгийн том нь болсон байна.

 Чингис хаан 1177 онд өөрийн дүү Хасар, Бэлгүтэй нарын хамт Хэрэйдийн ван Тоорилд бараалхан булган дээлээ бэлэглэж тусламж эрээд буцаж харих замдаа энэхүү Цонжинболдог толгойгоос нэгэн ташуур олж байсан гэх домог бий. Монгол ёсонд эр хүн ташуур олох нь ерөөл бэлгэдэлтэй үйл явдал бөгөөд сайн учралын дохио хэмээн тайлдаг байна. Тухайн үед Чингис хаан ташуур олсондоо ихэд бэлгэшээж, “ирээдүйн их хэргийн зам нээгдлээ” хэмээн айлдсан ажээ. Хожим түүхчид энэхүү ерөөл үгийг нь “Энэ үйл явдал бол толгойтныг бөхийлгөн, тойгтныг сөхрүүлэн дэлхийн талыг байлдан дагуулах их үйл хэрэгт нь ташуур нэмсэн бэлгэдэлтэй сайн үйл хэрэг болжээ” хэмээн тайлбарласан байдаг.

Энэхүү хөшөөг үзэж сонирхох аяллын үед XIII зуун хэмээх цогцолбортой танилцаж болно. Тус цогцолбор нь Эрдэнэ сумын төвөөс зүүн урагш 18 км буюу Улаанбаатар хотоос зүүн тийш 96 км-т байрладаг бөгөөд  XIII зууны үед Монголчууд хэрхэн яаж амьдарч, хөдөлмөрлөж байсныг бодитоор харуулах, тухайн цогцолборт ирсэн зочдод тэр цаг хугацаагаар аялсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг бичил хаант улс юм. Цогцолбор нь 6 отогоос бүрддэг. 

Өртөө улаач, харуулын отог: Цогцолборын хил хязгаар дээр байрлах бөгөөд гаднаас ирж буй зочдын тасалбарыг шалгаж дотогш нэвтрүүлнэ. Улаач нар зочдыг угтаж тухайн отогийн талаар танилцуулан газарчилна. Энэ отог дээр Та Монгол эзэнт гүрний цагаан сүлд болон Хар сүлдэнд мөргөж, Монгол цэргийн хуяг дуулга өмсөн зургаа авхуулж болно.

Урчуудын отог: Урланд зочлон тухайн үеийн бүсгүйчүүд хэрхэн яаж эсгий урлал, ширмэл урлал, зээгт наамал, оёдол хатгамал хийж буй байдалтай танилцахаас гадна төмрийн дархан, модон эдлэлийн мужааны урлангаар ч зочилно. Энд Та XIII зууны үеийн гар урчуудын амьдралтай танилцаж, арвай будаа боловсруулах аргыг харж болно.

Номын өргөө: Дэлхийд ганцхан “босоо бичиг” хэмээгдэх Монгол бичгийн үүсэл гаралтай танилцаж, тухайн үеийн бичгийн түшмэлүүдээр өөрийн нэрийг муутуу цаасан дээр бичүүлж авах боломжтой. Мөн энэхүү өргөөнд монгол бичгээр бичигдсэн ном сударууд хадгалагдан байдаг. Монголчуудын ном судар хадгалж ирсэн өв уламжлалтай танилцана.

Малчны отог: Бэлчээр даган нүүдэллэх малчин айлд зочилно. Монголчуудын өдөр тутмын амьдралтай танилцаж, айраг цэгээ амсаж, цагаан идээ боловсруулах аргыг үзэж сонирхохын зэрэгцээ өөрсдөө ч гар бие оролцон хийлцэж болно. Морь тэмээ унаж эргэн тойрондоо аялахаас гадна морь малтай холбоотой ардын уламжлалт зан үйлийн үзүүлбэрүүдтэй танилцах боломжтой.

Бөөгийн отог: Монголчуудын анхлан шүтэж ирсэн бөө мөргөлийн зан үйлтэй танилцаж, бөө удган хүний амьдардаг гэр сууц, хувцас хэрэглэлийг үзэж сонирхохоос гадна тэнгэр,  газар лусын тахилга, бөөгийн буултанд оролцож хувь тавилангаа үзүүлэх, буян хишиг дуудуулах, засал ном хийлгэх боломжтой.

Хааны өргөө: Та энэхүү өргөөнд Монгол үндэсний олон төрлийн идээ ундаанаас зооглож, хааны шадар сайд, жанжид, хатдын өргөөгөөр айлчлан тухлах болно.

Эмэгтэйчүүд гоёл

Дэрэвгэр үс: Халх эхнэр хүний үс нь дэрэвгэр эвэр маягтай бөгөөд үснийхээ дунд хэсэгт мөнгөн хавчаар, угт нь зууван хавчиг зүүдэг. Хавчаар, хавчиг нь хээ угалзтайн дээр шүр хатгасан байдаг. Толгойн боолт нь бөмбөгөр дугираг хэлбэртэй.  Үүнийг мөнгө буюу алтан шармалаар үйлдэж шүр сувд шигтгэн, гоёмсог хээ угалз гаргасан байдаг. Хатан хүний толгойн боолт нь хорол оройтой, дээгүүрээ битүү байдаг. Толгойн боолтны хоёр хажуу руу унжсан хэсгийг санчиг, татуур гэнэ.

Үсний гэр: Хээ бүхий хэсэг, үзүүрийн хавчиг хоёрын хооронд байх шүр буюу оюу шигтгээтэй мөнгөн чимгийг бөөрөвч буюу туйвны боолт гэдэг. Эмэгтэйчүүд үсний үзүүрийг ил гаргадаггүй бөгөөд туйв ба түүнээс залгаатай байх даавуу, хоргойгоор хийсэн үсний гэр бүхий уутанд хийж далдална.

Ээмэг бөгж: Эмэгтэй хүний чихэнд зүүх гоёлын зүүсгэлийг сүйх гэнэ. Сүйх нь хорол, загас хэлбэртэй, гол зүүлтний шүр мөнгөн унжлаганаас салаалуулан хийсэн хэрэглэл юм. Энэ нь эхнэр хүний төрийн хэрэглэл гэгдэх бөгөөд эхнэр болсны баталгаа ажээ. Бөгжийг алт мөнгө гангаар, бугуйвчийг алт мөнгө зэсээр хийнэ. Бөгж нь цулгуй, дундаа ховил, гол, хонхорхой, хүрэмтэй гэх мэт олон янз байдаг. Бугуйвч нь мөн хээ угалзтай эсвэл цулгуй, төрөл бүрийн үнэт чулуун шигтгээтэй байна.

Бэл: Монгол эхнэрүүдийн түгээмэл чимэглэл бол хоёр ташаанд унжуулдаг бэл хэмээх дүгэрэг хорол зүүлт болно. Халх эхнэрийн бэл нь дээрээ шүрэн голтой эргүүлэгтэй байх ба түүнээс таван өнгийн алчуур унжуулан зүүн талын бэлнээс хөөрөг, тамхины хавтага зүүнэ. Баруун талдаа “таван саваагүй” зүүнэ.

Дэрэвгэр үс үүссэн тухай домог: Манжийн түрэмгийллийн үед монгол эмэгтэйчүүд дэрэвгэр үс хэрэглэх болжээ. Хятадын худалдаачид монгол айлд шинэ хэрэглээ болгож тулгыг нэвтрүүлжээ. Тэрхүү тулганы үзүүр нь хэрээ шувууны хошуутай адил хэлбэртэй ажээ. Энэ нь монгол хүний гал голомт руу шувуу болон өнгийх далд санаатай гэж монголчууд нээжээ. Тэгээд тэрхүү хэрээ шувуу бүхий хятад санааг бөхөөхийн тулд эхнэрийнхээ үсийг Хангарьд шувууны далавч хэлбэртэй болгосон хэмээн ярьдаг.